Roger Scruton

Συνδιαμόρφωση κειμένου: Γιώργος Κουτσαντώνης και Μιχάλης Θεοδοσιάδης

Ο Scruton ήταν ένας από τους τελευταίους μεγάλους και αξιοσέβαστους φιλοσόφους της νεότερης εποχής. Έχασε τη μάχη με το θάνατο σε ηλικία 75 ετών την προηγούμενη Κυριακή στις 12/01/2020. Η σκέψη του, η οποία υπήρξε «αναζωογονητική», βασίστηκε σε κλασικούς στοχαστές (Immanuel Kant, Edmund Burke, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Thomas Stearns Eliot, Ludwig Josef Johann Wittgenstein) και δύσκολα θα μπορούσε να τον κατατάξει κανείς σε κάποια σχολή ή ιδεολογία. Πολλοί προοδευτικοί, στην Βρετανία και αλλού, «ξεμπέρδευαν» μαζί του χαρακτηρίζοντάς τον απλά «συντηρητικό». Άλλοι πάλι έκαναν τα πάντα προκειμένου να διαστρεβλώσουν τις θέσεις του θεωρώντας ότι έτσι θα κατάφερναν να τον απομακρύνουν από το δημόσιο βίο, ώστε να αποσιωπηθεί κάθε γόνιμος αντίλογος στην κυρίαρχη αριστερόστροφη ρητορική. Ωστόσο ο Scruton ήταν ένας διεισδυτικός φιλόσοφος και δύσκολα μπορούσε κανείς με τέτοιου είδους ρηχές και ανερμάτιστες προσπάθειες να θέσει εκτός διαλόγου έναν στοχαστή με πολύ αξιόλογα, σοβαρά και πάντα μετρημένα επιχειρήματα. Με ενεργό συμμετοχή σε δράσεις ενάντια στις κομμουνιστικές δικτατορίες της Τσεχίας[1] και της Πολωνίας· είχε ταχθεί ενάντια στον Μάη του 68, ενώ μιλούσε συχνά για τη διαφθορά των πανεπιστημίων και τα τραγικά αποτελέσματα της εισαγωγής της Γαλλικής θεωρίας σε αυτά. Υποστήριξε ότι τόσο ο φιλελευθερισμός όσο και ο σοσιαλισμός, μαζί με τους μεταμοντέρνους επιγόνους τους και με προεξέχοντα τον Φουκώ, παρά τις διαφορές τους σε επιμέρους σημεία, έχουν έναν κοινό στόχο: να απαλλάξουν τον κόσμο από τις προκαταλήψεις και να φέρουν σε πέρας το μεγαλόπνοο έργο της «αποϊεροποίησης» της φυσικής τάξης. Αφού λοιπόν στην ουσία έθεσαν στο περιθώριο το αναπάντητο ερώτημα περί της ανθρώπινης κατάστασης (vexata quaestio), και τα δυο αυτά ρεύματα, ξεκίνησαν να προτείνουν ιδανικές λύσεις οι οποίες περιέχουν και βασίζονται σε αφηρημένες και ψευτοκοσμοπολίτικες αντιλήψεις. Πράγματι, στο How to be a Non-Liberal, Anti-Socialist Conservative, γράφει ο Βρετανός:

«Κάθε μέλος αυτών των δυο ρευμάτων πολιτικής σκέψης βλέπει τον κόσμο «αποϊεροποιημένο», με όρους που, στην πραγματικότητα, δεν αντιστοιχούν σε καμία ανθρώπινη εμπειρία με διάρκεια μέσα στο χρόνο, μόνο με ξερά και ψυχρά παραδείγματα που καταλήγουν να στοιχειώνουν τους εγκεφάλους των διανοουμένων. Οι διανοούμενοι γίνονται δυσνόητοι και αφηρημένοι (abstract) ακόμη και όταν υποκρίνονται ότι εξετάζουν πραγματικά την ανθρώπινη ιστορία· η ιστορία και η φιλοσοφία τους αποσπώνται από τον παράγοντα της ανθρώπινης δράσης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο μαρξισμός φτάνει μέχρι την πλήρη άρνηση της αποτελεσματικότητας της ανθρώπινης δράσης, προτιμώντας να συλλάβει τον κόσμο ως ένα χώρο σύγκλισης απρόσωπων δυνάμεων.  Οι ιδέες με τις οποίες ζουν οι άνθρωποι – αναγνωρίζοντας μέσα από αυτές την τοπική τους ταυτότητα – όπως η πίστη, το έθνος, η θρησκεία, η οικογένεια και η ηθική υποχρέωση, για τους σοσιαλιστές δεν είναι τίποτα περισσότερο από παρωχημένες συμβάσεις, ενώ για τους φιλελεύθερους όλα αυτά εμπίπτουν στη σφαίρα της «ιδιωτικής επιλογής» που δεν έχει καμία πραγματική σημασία για το κράτος. Καθένα από αυτά τα δυο ιδεολογικά συστήματα θεωρεί πως η αξία του είναι καθολική· o διεθνισμός είναι το ρητά δηλωμένο όνειρο πολλών σοσιαλιστών, αλλά και η φιλοδοξία των φιλελεύθερων. Κανένα όμως από τα δυο αυτά συστήματα δεν εξετάζει το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζουν έχοντας τοπικές και όχι οικουμενικές φιλοδοξίες, και ότι είναι προσκολλημένοι στον τόπο τους και σε στοιχεία που τους διακρίνουν από τους άλλους – όπως η εθνική τους ιστορία, η θρησκεία, η γλώσσα και τα έθιμά τους – και όχι για μια υποθετική και θεωρητική «αλληλεγγύη» που εκτείνεται από το ένα άκρο του πλανήτη στο άλλο».

Με λίγα λόγια, ο συντηρητισμός του Scruton τονίζει τη σημαντικότητα των παραδόσεων και των βιωμάτων των ανθρώπων, κάτι που διαφαίνεται μέσα από την κριτική που ασκεί στις πολιτικές επεμβάσεων στον πόλεμο του Ιράκ· παρότι ο ίδιος αναγνωρίζει ότι οι χώρες της Μέσης Ανατολής διαφέρουν ως προς ένα χαρακτηριστικό με τις δυτικές, στο γεγονός ότι οι πρώτες δεν κατανοούν την ισχύ της έννομης τάξης (the rule of law), και για αυτό τον λόγο μαστίζονταν πάντα από συγκρούσεις, την ίδια στιγμή προειδοποιεί ότι οι δυτικές χώρες δεν δίνουν βάση στις δυναμικές που αναπτύσσει η παράδοση. Οι παραδόσεις και τα βιώματα, όντας  έντονα στους λαούς της Μέσης Ανατολής, θα οδηγήσουν τις δυτικές επεμβάσεις σε αποτυχία, καθότι οι λαοί αυτοί δεν δύναται να εγκαταλείψουν τον δικό τους τρόπο ζωής και να ενστερνιστούν έναν πιο φιλελεύθερο και δυτικό εφόσον έχουν δομήσει την ύπαρξή τους (modus vivendi) σε άλλου είδους αξίες, βαθιά ριζωμένες στη κουλτούρα και στο συλλογικό υποσυνείδητό τους.

Ο απλά «συντηρητικός» Scruton, δεν είναι μόνον ένας φιλόσοφος της αισθητικής και της ηθικής· διαθέτει ένα σαφές και ολοκληρωμένο όραμα για τον κόσμο και την πολιτική που διαφέρει τόσο από τον φιλελευθερισμό, όσο και από τον σοσιαλισμό, καθόσον αξιοποιεί, όσο το δυνατόν πιο πιστά γίνεται, τη φυσικότητα της ανθρώπινης κοινωνικότητας.  Ο άνθρωπος είναι ενστικτωδώς συντηρητικός γιατί φύσει επιθυμεί να «ανήκει» στην κοινότητα με την οποία μοιράζεται αξίες και πεποιθήσεις που εκφράζονται μέσα από μια κοινή κουλτούρα. Αυτό σημαίνει δύο πράγματα: α) ότι δεν υφίσταται φυσική ροπή του ανθρώπου προς τον τραχύ ατομικισμό – τον οποίο εξυμνεί ο φιλελευθερισμός (κυρίως ο οικονομικός) και β) ότι δεν είναι από τη φύση του ο άνθρωπος διατεθειμένος να ακολουθήσει μια επαναστατική πολιτική που προτείνει απότομους μετασχηματισμούς, οι οποίοι συχνά είναι αποτέλεσμα της βίας ή προωθούνται μέσα από κάποια επαναστατική ιντελιγκέντσια ως «αντίδοτο στη δυστυχία του ανθρώπου». Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος δεν πάσχει και δεν επηρεάζεται από την «ασθένεια του αγκιτάτορα», αλλά περισσότερο εξετάζει τα σταθερά, διαχρονικά και συγκεκριμένα στοιχεία της κοινής του ζωής, τα οποία και χρησιμοποιεί ως αντίδοτα στα κάθε λογής κακώς κείμενα.

Αυτές τις θέσεις – όχι από πολιτισμική, αλλά από πολιτική σκοπιά – αξίζει να τις συζητήσουμε λιγάκι παραπάνω: ο Scruton, βαθύτατα επηρεασμένος από τον Edmund Burke, τάσσεται υπέρ ενός αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος. Πιο συγκεκριμένα, στο βιβλίο του Τρελοί, Τσαρλατάνοι, Ταραχοποιοί, εκφράζει έντονη δυσπιστία απέναντι σε κινήσεις που αποσκοπούν τη διεύρυνση της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων. Ωστόσο, η σημασία που δίνει στην έννοια της παράδοσης θα μπορούσε να μας φανεί ιδιαίτερα ωφέλιμη, ακόμα και αν δεν ενστερνιζόμαστε τους σκεπτικισμούς του ως προς τη «λαϊκή κυριαρχία» (popular sovereignty). Μια δημοκρατία απαιτεί, πρώτα απ’όλα, την ύπαρξη κάποιας συλλογικότητας με διακριτά χαρακτηριστικά. Προϋποθέτει, με άλλα λόγια, έναν «λαό», έναν «δήμο», μια κοινότητα που τη χαρακτηρίζουν συγκεκριμένα γνωρίσματα. Είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς δημοκρατίες να συγκροτούνται μέσα σε συνθήκες πολιτισμικού μηδενισμού και γενικευμένης ακαθοριστίας. Δίχως μια λαϊκή ταυτότητα, δίχως την ύπαρξη κάποιων στοιχείων που θα είναι κοινά για όλους όσους ζουν σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, δεν μπορεί να δομηθούν οι βάσεις πάνω στις οποίες αλληλοεπιδρούν οι άνθρωποι. Επιπλέον, δίχως αλληλεπιδράσεις είναι εντελώς αδιανόητη μια πιο συμμετοχική δημοκρατία. Ως εκ τούτου, ο συντηρητισμός του Scruton μπορεί – και έχει – μια πραγματιστική αξία (για να έρθουμε στα λόγια του William James) σε μια δημοκρατικά διοικούμενη πολιτεία [2].

Επιπλέον, ενώ οι φιλελεύθεροι απεμπολούν κάθε προκατάληψη ώστε να αναδείξουν μόνο τη «γυμνή λογική», ο συντηρητισμός του Βρετανού έχει ως σκοπό να αναθέσει ένα συγκεκριμένο καθήκον στη λογική και να συλλάβει την πολιτική ως «ζωντανή ύλη». Σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους – για τους οποίους δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο πρότυπο αξιών, καμία συγκεκριμένη ιστορική κοινότητα, κανένα ιδιαίτερο έθιμο, παρά μόνο μια αφηρημένη αξίωση «θεμελιωδών δικαιωμάτων» – οι συντηρητικοί δεν εγκαταλείπουν την πεποίθηση ότι εάν οι άνθρωποι ζουν μαζί αυτό έχει καί φυσικές καί εθελοντικές βάσεις: συνυπάρχουμε φύσει, αλλά και χάρη στην ύπαρξη των «θεσμικών οργάνων» τα οποία, σύμφωνα με τον Scruton, αντιπροσωπεύουν την απαραίτητη προϋπόθεση της κοινωνικής ζωής. Μάλιστα, στα Conservative Texts[3], υποστηρίζει ότι το σοβαρότερο λάθος του φιλελευθερισμού είναι η τοποθέτηση του αυτόνομου ατόμου στα θεμέλια της πολιτικής τάξης, εκκινώντας από την υπόθεση ότι «το σημαντικότερο πολιτικό αγαθό είναι η ελευθερία – η ελευθερία από τον περιορισμό και τον εξαναγκασμό που ασκούν πάνω μας οι άλλοι». Η ατομική ελευθερία – λέει ο Scruton – δεν είναι το απόλυτο καλό, ούτε ένα είδος αλάθητου δόγματος, αλλά το αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας κοινωνικής εξέλιξης. Είναι η πιο σημαντική κληρονομιά μιας ολόκληρης σειράς θεσμών χωρίς τους οποίους η προστασία της ελευθερίας, για την οποία τόσο μιλούν οι φιλελεύθεροι, δεν θα έχει διάρκεια και μέλλον.

Μόνο μέσα από τους θεσμούς δημιουργείται και ασκείται η πραγματική ελευθερία, δεδομένου ότι η ελευθερία δεν είναι κάτι που δίδεται ευθύς εξαρχής, δεν είναι μια φιλοσοφική έννοια ή ένα αφηρημένο ιδεώδες, αλλά ένα «κοινωνικό τεχνούργημα» και συνέπεια μιας κοινωνικά αποδεκτής απόφασης και συμφωνίας. Επομένως, σύμφωνα με τον Scruton, ένας συντηρητικός που σκοπεύει να αποδώσει τη σωστή έννοια στην ελευθερία, θα πρέπει να θελήσει να ενισχυθεί στην υπάρχουσα κοινωνική τάξη, χωρίς την οποία η ίδια η αναζήτηση της ελευθερίας δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά μια πράξη στο «κοινωνικό κενό». Η αυτονομία από οποιονδήποτε περιορισμό, παρόλο που μπορεί να φαίνεται ως «η πληρέστερη μορφή ανθρώπινης ελευθερίας», είναι στην πραγματικότητα πιο κοντά στην «αυτοδιάθεση (ξόδεμα)» παρά στην υπευθυνότητα της «αυτοπραγμάτωσης». Αυτή η οπτική μπορεί να οδηγήσει στο να θεωρηθεί το άτομο όχι ως προϋπόθεση, αλλά ως πολιτικός σκοπός, πράγμα που είναι θεμελιωδώς αντίθετο με την ηθική της κοινωνικής δικαιοσύνης, την ισότητα των εισοδημάτων και τη στρατηγική που θέλει τους πιο σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας υπό τον αυστηρό έλεγχο μιας κυβέρνησης.

Ο συντηρητισμός έχει να κάνει με την εγγενή διατήρηση πολύτιμων πραγμάτων – το οικονομικό κεφάλαιο, το κοινωνικό κεφάλαιο, το φυσικό κεφάλαιο. Εδώ επιλέγω σκόπιμα να χρησιμοποιήσω τον όρο «κεφάλαιο» επειδή οι αντίπαλοί του λένε ότι ο συντηρητισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένας απολογητής του καπιταλισμού· πράγμα απολύτως ορθό, με μια όμως προϋπόθεση: ότι έχει γίνει σαφές πως το «κεφάλαιο» περιλαμβάνει πάρα πολλά πράγματα που δεν μπορούν να μεταφραστούν με οικονομικούς όρους[4].

Κατά τη γνώμη μας η συντηρητική προοπτική του Scruton δεν είναι καθόλου ασήμαντη[5] και παρωχημένη, μάλιστα διατηρεί μια άκρως ενδιαφέρουσα λογική, ιδιαίτερα μεταξύ των υπαρχόντων εναλλακτικών, που φαίνεται περισσότερο ικανή να απαντήσει στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης κοινωνίας, σε αντίθεση με τον φιλελευθερισμό και τον σοσιαλισμό που, σαν σε συμφωνία, επιλέγουν συστηματικά να στρέψουν την προσοχή από αυτό που είναι πραγματικό σε αυτό που θα ήταν το ιδανικό.


[1] Ο Scruton έγραψε το 1987: στις κομμουνιστικές χώρες, εκείνοι που ελέγχουν τα μέσα παραγωγής καθορίζουν τους νόμους εντελώς αυθαίρετα και με τον ίδιο αυθαίρετο τρόπο τους παρακάμπτουν. Στην Τσεχοσλοβακία, για παράδειγμα, υπάρχουν πάνω από 360 νόμοι για την προστασία του περιβάλλοντος από την ρύπανση και για την λεγόμενη περιβαλλοντική υγεία, αλλά κάθε εταιρεία μπορεί να λάβει –και λαμβάνει- τη σχετική απαλλαγή αν το κόμμα θεωρήσει ότι υπάρχει οικονομικό όφελος. Το αποτέλεσμα είναι ότι όλοι οι μεγάλοι ρυπαντές είναι μέλη του κόμματος και όλοι λειτουργούν παράνομα. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει από τους πολίτες για την ενίσχυση ή αλλαγή ενός νόμου σε ένα έθνος όπου ένα μόνο κόμμα μονοπωλεί την εξουσία και επομένως καμία δύναμη σε μια κομμουνιστική χώρα δεν μπορεί να κάνει τη διαφορά σε ό,τι αφορά στην προστασία του περιβάλλοντος.

[2] Για περισσότερα επί του θέματος βλ. Δημοκρατία και συντήρηση ενός κοινού κόσμου και Συντηρητισμός, δημοκρατία και ρευστότητα.

[3] Ανθολογία κειμένων γνωστών συντηρητικών διανοουμένων, που εκπονήθηκαν για σπουδαστές πολιτικών επιστημών.

[4] Από το άρθρο: How to be a Non-Liberal, Anti-Socialist Conservative.

[5] Αν και τμήμα του τεράστιου συγγραφικού του έργου είναι μεταφρασμένο στη γλώσσα μας, προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση που τα ελληνικά μέσα – με εξαίρεση ένα άρθρο μόλις 700 λέξεων του ΑΠΕ-ΜΠΕ που αναπαράχθηκε αυτούσιο στην εφημερίδα Καθημερινή (κι από άλλα μέσα) – δεν έκαναν τον κόπο να ασχοληθούν με την είδηση του θανάτου ενός τόσο διάσημου και σημαντικού φιλοσόφου.