Μτφρ: Αλέξανδρος Μπριασούλης και Γιώργος Κουτσαντώνης
Ο κορωνοϊός καταστρέφει την Ισπανία. Ή μάλλον ο τρόμος που σπέρνει αυτός ο ιός που ήρθε από την Κίνα καταλαμβάνει όλες τις εκπομπές, τα ραδιόφωνα και τα περιοδικά· κλείνει σχολεία και πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες και θέατρα, τις συνεδριάσεις των δικαστηρίων και τις αθλητικές εκδηλώσεις. Αν και μας βεβαιώνουν ότι δεν θα υπάρξουν ελλείψεις σε βασικά είδη, τα ράφια των σούπερ μάρκετ είναι μισοάδεια, σημάδι ότι όλοι κάνουν προμήθειες για μια μακρά περίοδο εγκλεισμού. Και βέβαια, κανείς πουθενά δε μιλά για κάτι άλλο παρά μόνο για τον ιό.
Όλα αυτά είναι βέβαια υπερβολικά, αλλά δεν υπάρχει άλλη επιλογή. Η Ισπανία φοβάται και οι κυβερνήσεις, τόσο η κεντρική όσο και οι αυτόνομες τοπικές, κατεβαίνουν στη μάχη με την τρομερή επιδημία με μέτρα όλο και πιο αυστηρά και περιοριστικά, που όμως γίνονται αποδεκτά από τους Ισπανούς.
Οι στατιστικές ποτέ δεν μπόρεσαν να καθησυχάσουν μια πανικοβλημένη κοινωνία κι αυτό που συμβαίνει τώρα είναι η απόδειξη. Ιδού που εν μέσω του πολιτισμού μας επανήλθαμε στον Μεσαίωνα, με την έννοια ότι ενώ πολλά άλλαξαν από τότε, κάποια πράγματα παρέμειναν τα ίδια. Ένα παράδειγμα: ο φόβος μιας επιδημίας. Σε σχέση με αυτό, το ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία γνωρίζει πάντα μια προβλέψιμη αναθέρμανση σε περιόδους συλλογικού φόβου: όταν δεν καταλαβαίνουμε πια τι συμβαίνει, τότε ψάχνουμε στα βιβλία για εξηγήσεις. Το χειρότερο μυθιστόρημα του Αλμπέρ Καμύ, Η Πανούκλα, βγήκε αμέσως από το πατάρι και στην Ισπανία, όπως και στην Ιταλία, κατακλυζόμαστε από νέες εκδόσεις αυτού του μέτριου βιβλίου που έγινε ξαφνικά μπεστ σέλλερ.
Κανείς δε φαίνεται να συνειδητοποιεί ότι τίποτε απ’ όλα αυτά δεν θα είχε γίνει αν η Κίνα ήταν μια δημοκρατική και φιλελεύθερη χώρα και όχι μια δικτατορία. Τουλάχιστον ένας γιατρός είχε ανακαλύψει τον ιό πολύ πριν το ξέσπασμα της επιδημίας, αλλά αντί το καθεστώς να πάρει τα απαραίτητα μέτρα, προσπάθησε να φιμώσει τη φωνή του (ή τις φωνές) και να θάψει την είδηση, όπως κάνουν όλες οι δικτατορίες. Όπως ακριβώς και στην περίπτωση του Τσερνόμπιλ, χάθηκε πολύτιμος χρόνος κι η αρρώστια αναγνωρίστηκε όταν ήδη εξαπλωνόταν εκτός ελέγχου. Είναι όμως θετικό ότι αυτό συμβαίνει τώρα, για να δει ο κόσμος ότι η πρόοδος είναι ξαρμάτωτη όταν δεν συνοδεύεται από την ελευθερία. Θα ξυπνήσουν τελικά όλοι αυτοί οι τρελλοί που νομίζουν ότι το παράδειγμα της Κίνας, δηλαδή ο συνδυασμός ελεύθερης αγοράς και δικτατορίας, είναι το κατάλληλο μοντέλο για τον Τρίτο Κόσμο; Αυτό που συμβαίνει με τον κορωνοϊό θα ‘πρεπε να ανοίξει τα μάτια ακόμη και των τυφλών.
Η πανούκλα υπήρξε κατά τον Μεσαίωνα ένας από τους χειρότερους εφιάλτες της ανθρωπότητας. Οδηγούσε τους προγόνους μας στην απελπισία και την τρέλλα. Οχυρωμένοι πίσω από τείχη και τάφρους γεμάτες βρώμικα και μολυσμένα νερά, δεν φοβόντουσαν τους εισβολείς που τους πολιορκούσαν, γιατί τουλάχιστον αυτούς μπορούσαν να τους πολεμήσουν στα ίσα, με σπαθιά και ακόντια. Η πανούκλα όμως δεν ήταν έργο ανθρώπινο, αλλά δαιμονικό, θεϊκή τιμωρία που έπεφτε στα κεφάλια αθώων και ενόχων. Θεραπεία δεν υπήρχε, παρά μόνο η προσευχή και η μεταμέλεια για τις αμαρτίες του καθενός. Ο παντοδύναμος θάνατος ήταν εκεί και μετά απ’ αυτόν οι αιώνιες φλόγες της Κόλασης. Ο παραλογισμός που ξέσπαγε παντού οδηγούσε μερικές πόλεις στην ανθρωποθυσία, ανθρωποθυσία μαγισσών, αμαρτωλών, ανυπότακτων ή εξεγερμένων, ως τελευταία απόπειρα εξευμενισμού του Κακού. Ο Φλωμπέρ είχε δει στην Αίγυπτο τους λεπρούς να χτυπάνε κουδουνάκια στο δρόμο για να προειδοποιήσουν τους περαστικούς να απομακρυνθούν ώστε να μην δουν τις τρομερές (μολυσματικές) πληγές τους.
Να γιατί η πανούκλα εμφανίζεται ελάχιστα στα ιπποτικά μυθιστορήματα, τα οποία επιδεικνύουν άλλες, πιο θετικές, πτυχές του Μεσαίωνα, όπως η εξαιρετική σωματική ρώμη και η ανδρεία: ο Τιράντης ο Λευκός κατατροπώνει γιγαντιαίους στρατούς, εντελώς μόνος του. Όμως οι αντίπαλοι των περιπλανώμενων ιπποτών είναι όντα ανθρώπινα, όχι δαίμονες, διότι αυτό που φοβάται ο μεσαιωνικός άνθρωπος είναι ο διάβολος. Τους δαίμονες που, κρυμμένοι στην καρδιά των επιδημιών, χτυπούν και σκοτώνουν χωρίς διάκριση μεταξύ ένοχων και αθώων.
Αυτός ο αρχαίος τρόμος δεν έχει εξαφανιστεί εντελώς, παρά την τεράστια πρόοδο του πολιτισμού. Όλοι γνωρίζουν ότι, όπως στην περίπτωση του AIDS ή του Έμπολα, ο κορωνοϊός θα είναι μια προσωρινή πανδημία, οι επιστήμονες, από τις πιο προηγμένες χώρες, θα βρουν σύντομα ένα εμβόλιο. Όλα αυτά θα τελειώσουν και στο μέλλον θα γίνουν μια ξεθωριασμένη ιστορία που μόλις μετά βίας θα θυμόμαστε. Αντιθέτως δεν θα παρέλθει ο φόβος του θανάτου, του επέκεινα, όπου κρύβεται η καρδιά του πανικού, ο φόβος των πανδημιών. Η θρησκεία ανακουφίζει αυτό το φόβο, αλλά δεν τον απαλείφει· παραμένει, πάντα στα σωθικά των πιστών, αυτή η δυσφορία που μερικές φορές μεγεθύνεται και μετατρέπεται σε τρόμο για το άγνωστο κατώφλι που χωρίζει τη ζωή από το εκεί που αυτή υπάρχει στο μετά από αυτή: καθολική και αιώνια εξαφάνιση; Η υπέροχη διάκριση που προφητεύεται από τις θρησκείες, μεταξύ του καλού στον ουρανό και του κακού στην κόλαση, υπό την κρίση ενός κυνικού θεού; Μια άλλη μορφή επιβίωσης που ακόμα και οι σοφοί, οι φιλόσοφοι, οι θεολόγοι και οι επιστήμονες δεν έχουν καν υπόνοιά της;
Ιδού λοιπόν που ξαφνικά η πανδημία ανασύρει αυτά τα ερωτήματα που συνήθως περιορίζονται στα βάθη της ανθρώπινης προσωπικότητας και τα φέρνει στο σήμερα, καλεί όλους να απαντήσουν άμεσα, να λάβουν γνώση της κατάστασής τους ως παροδικότητες. Είναι δύσκολο για τον καθένα μας να αποδεχτεί ότι όλα όσα είναι όμορφα στη ζωή, η πολυετής αυτή περιπέτεια που είναι, ή θα μπορούσε να είναι, αποτελεί έργο αποκλειστικό του θανάτου, να συνειδητοποιήσει ότι κάποια στιγμή αυτή η ζωή θα τελειώσει. Αν δεν υπήρχε ο θάνατος, η ζωή θα ήταν ένα απέραντο νεκροταφείο, χωρίς κινδύνους ή μυστήριο· μια κακόφωνη επανάληψη εμπειριών, ίσαμε τον πλέον αποτρόπαιο και ανούσιο κορεσμό. Χάρη στο θάνατο υπάρχει η αγάπη, η επιθυμία, η φαντασία, οι τέχνες, η επιστήμη, τα βιβλία, ο πολιτισμός, όλα όσα κάνουν τη ζωή ανεκτή, απρόβλεπτη, συναρπαστική. Η λογική μας το εξηγεί αυτό, αλλά ο παραλογισμός που ζει μέσα μας μάς εμποδίζει να το δεχτούμε. Ο τρόμος των επιδημιών είναι απλά ο φόβος του θανάτου, ο οποίος πάντα θα μας συνοδεύει, σαν σκιά.
Mario Vargas Llosa
