Ο πλατωνικός Σοφιστής και ο καθαρμός της ψυχής

¹Έχουμε πολλές χιλιετίες που βασικός κίνδυνος και ανταγωνιστής εμφανίζεται ο συνάνθρωπος. Αυτό σχετίζεται πιθανόν με την επιτυχή αντιμετώπιση άλλων κινδύνων από τα τρισεκατομμύρια των προηγούμενων γενεών, όπως ήταν για παράδειγμα στη γεωγραφική μας περιοχή το λιοντάρι. Ήταν ένας από τους άθλους του Ηρακλή η εξόντωση του λέοντος της Νεμέας. Ο επιτυχής περιορισμός άλλων κινδύνων φαίνεται οδήγησε στο να λησμονήσουμε τη δυσκολία της επιβίωσης που αντιμετώπισε—όπως όλα τα άλλα είδη στο ζωικό βασίλειο—και το ανθρώπινο είδος. Βασικός αντίπαλος, ασυναγώνιστης επικινδυνότητας, για τα ανθρώπινα σύνολα δεν ήταν το ομοειδές, δεν ήταν ο συνάνθρωπος, αλλά τα στοιχεία της φύσης, οι καιρικές συνθήκες, τα άγρια ζώα, η νόσος. Αν κάτι αναδύεται με σαφήνεια και παγκοσμίως από την τρέχουσα πανδημία, είναι η άμετρη δυσπιστία που εκδηλώνουν τα κοινωνικά σύνολα προς τις κυβερνήσεις. Δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, έχουμε προτείνει κατευθύνσεις για τη βελτίωση αυτής της πραγματικότητας². Πως δηλαδή μπορεί να γίνει η διακυβέρνηση των ανθρώπινων συνόλων πιο επιτυχής και αξιόπιστη. Κατευθύνσεις καθόλου καινοτόμες. Προτάθηκαν και επιδιώχτηκαν και εφαρμόστηκαν σε σημαντικό βαθμό από τους αρχαίους στοχαστές. Στο παρόν άρθρο δεν έχουμε τίποτε να προσθέσουμε στη σκέψη που αναλύεται στο πλατωνικό διάλογο Σοφιστή. Παραθέτουμε κάποιο σκεπτικό και λίγα αποσπάσματα. Ας μην αποθαρρυνόμαστε κατά την ανάγνωση και την εξέταση, έστω αυτών των χωρίων, αν όχι όλου του διαλόγου, αν όχι όλου του πλατωνικού έργου, με συστηματικότητα και καθοδήγηση. Αυτή είναι και η προτροπή του Σωκράτη, να μην αποκάμνουμε εξετάζοντας. Εξέχουσα θέση στον διάλογο έχει ο καθαρμός της ανθρώπινης διάνοιας από ψευδείς δοξασίες. Ας δούμε ειδικότερα. Στην αρχαία φιλοσοφία είναι η λογική που οδηγεί στην ηθική που οδηγεί στην ευδαιμονία και τη γαλήνη.

Ο διάλογος Σοφιστής, ανήκει στα έργα της ύστερης συγγραφικής περιόδου του Πλάτωνα. Είναι ο πρώτος διάλογος της ημιτελούς τριλογίας: Σοφιστής – Πολιτικός – Φιλόσοφος. Μόνο οι πρώτοι δύο διάλογοι φαίνεται ότι γράφτηκαν. Αφετηριακό ερώτημα της τριλογίας είναι αν ο σοφιστής, ο πολιτικός και ο φιλόσοφος είναι διαφορετικά πρόσωπα ή μπορούν να είναι ένα. Όσον αφορά τον δραματικό χρόνο, ο Σοφιστής παρουσιάζεται να εκτυλίσσεται την ημέρα αμέσως μετά τον διάλογο Θεαίτητο, όπου είχαν εξετάσει τι είναι γνώση. Κύριοι συνδιαλεγόμενοι στον Σοφιστή είναι ο Ξένος Ελεάτης και ο Θεαίτητος, ενώ παρευρίσκονται ο μαθηματικός Θεόδωρος και ο Σωκράτης. Εξετάζουμε λοιπόν αποσπάσματα από τον Σοφιστή με εστίαση στην πρακτική της διαίρεσης εννοιών (διακριτική), που χρησιμοποιούν οι συνομιλητές για να ορίσουν τον σοφιστή. Στον διάλογο αναπτύσσονται και άλλα θέματα και ρητορική κατά την οποία αναιρείται τόσο ο υλισμός, όσο και ο ιδεαλισμός, αλλά επισημαίνεται και η ασάφεια και έλλειψη τεκμηρίωσης που βρίσκουμε σε προσωκρατικούς φιλοσόφους, όπως ο Παρμενίδης.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά στον καθαρμό της ψυχής, ως μία από τις εφαρμογές που έχει πρακτική της διαίρεσης, του διαχωρισμού στην περίπτωση της ψυχής των καλών στοιχείων από τα ανεπιθύμητα. Στον τομέα αυτό μάλιστα ο στερεοτυπικός σοφιστής, τον ορισμό του οποίου επιδιώκουν στον διάλογο, μπορεί να έχει ευεργετική επίδραση, γιατί μέσω του διαλόγου μπορεί να απομακρύνει αναληθείς και επιβλαβείς πεποιθήσεις από τον άνθρωπο.³ Ακολουθούν επιλεγμένα χωρία από όλο τον διάλογο, με δείγματα της διαιρετικής μεθόδου. Η μετάφραση στην οποία είναι βασισμένη η απόδοση των χωρίων είναι του Δημήτρη Γληνού. Από τους ορισμούς για τον σοφιστή που προτείνουν και εξετάζουν οι συνομιλητές παραθέτουμε στο άρθρο μόνο τον πρώτο και τον τελευταίο (έβδομο) ορισμό.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟ ΣΟΦΙΣΤΗ

[216a] ΘΕΟΔΩΡΟΣ κατὰ τὴν χθὲς ὁμολογίαν, ὦ Σώκρατες, ἥκομεν αὐτοί τε κοσμίως καὶ τόνδε τινὰ ξένον ἄγομεν, τὸ μὲν γένος ἐξ Ἐλέας, ἑταῖρον δὲ τῶν ἀμφὶ Παρμενίδην καὶ Ζήνωνα ἑταίρων, μάλα δὲ ἄνδρα φιλόσοφον. Καθώς είχαμε μείνει σύμφωνοι χθες κι εμείς ήρθαμε στην ώρα μας και φέρνουμε μαζί μας και αυτόν τον ξένο από την Ελέα, από την ομάδα των οπαδών του Παρμενίδη και του Ζήνωνα, σημαντικό φιλόσοφο. […]

ΘΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΟΥΝ ΟΡΙΣΜΟ

ΞΕΝΟΣ κοινῇ δὲ μετ᾽ ἐμοῦ σοι συσκεπτέον ἀρχομένῳ πρῶτον, ὡς ἐμοὶ φαίνεται, νῦν ἀπὸ τοῦ σοφιστοῦ, ζητοῦντι [218c] καὶ ἐμφανίζοντι λόγῳ τί ποτ᾽ ἔστι. νῦν γὰρ δὴ σύ τε κἀγὼ τούτου πέρι τοὔνομα μόνον ἔχομεν κοινῇ, τὸ δὲ ἔργον ἐφ᾽ ᾧ καλοῦμεν ἑκάτερος τάχ᾽ ἂν ἰδίᾳ παρ᾽ ἡμῖν αὐτοῖς ἔχοιμεν: δεῖ δὲ ἀεὶ παντὸς πέρι τὸ πρᾶγμα αὐτὸ μᾶλλον διὰ λόγων ἢ τοὔνομα μόνον συνωμολογῆσθαι χωρὶς λόγου. Μαζί μου πρέπει να καταπιαστείς, κάνοντας αρχή, όπως φαίνεται, από τον σοφιστή και εξετάζοντας και προσπαθώντας να ορίσεις καθαρά, τί είναι άραγε ο σοφιστής. Γιατί ως αυτή τη στιγμή εσύ κι εγώ μόνο την ονομασία έχουμε κοινή. Ως προς το πράγμα που ονομάζουμε μ’αυτή τη λέξη ίσως ο καθένας έχει τη δική του αντίληψη. Ενώ το σωστό είναι πάντα για κάθετι να συμφωνούμε περισσότερο για το περιεχόμενο δίνοντας λογικό ορισμό παρά να είμαστε σύμφωνοι μόνο για το όνομα χωρίς να ορίζουμε την ουσία.

• • Προτείνουν να ξεκινήσουν με τα συγκεκριμένα και να μεταβούν στα αφηρημένα.

  • Ξεκινούν με την τέχνη της αλιευτικής και παρομοιάζουν εντέλει τον σοφιστή με τον ψαρά.

  • Συμφωνούν να ακολουθήσουν τη μέθοδο της διαίρεσης.

ΧΡΗΣΕΙΣ ΔΙΧΟΤΟΜΙΑΣ & ΕΙΔΗ ΚΑΘΑΡΜΩΝ: ΣΩΜΑ & ΨΥΧΗ

• Ξεκινώντας πάλι από το συγκεκριμένο προς το αφηρημένο, αναφέρονται σε διάφορες οικιακές δουλειές, όπως σουρώνω, σκουπίζω, στραγγίζω, γνέθω, κοσκινίζω.

• Παρατηρούν ότι γίνεται σε όλες διαχωρισμός δύο πραγμάτων: άλλοτε ίσης αξίας μεταξύ τους, άλλοτε το ένα είναι πιο χρήσιμο ή το ζητούμενο και τη διαδικασία αυτή την ονομάζουν καθαρμό.

ΞΕΝΟΣ διαιρετικά που τὰ λεχθέντα εἴρηται σύμπαντα. Μου φαίνεται πως όλα όσα είπαμε σημαίνουν κάποιο ξεχώρισμα.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ναί. [226c]

ΞΕΝΟΣ κατὰ τὸν ἐμὸν τοίνυν λόγον ὡς περὶ ταῦτα μίαν οὖσαν ἐν ἅπασι τέχνην ἑνὸς ὀνόματος ἀξιώσομεν αὐτήν. Το συμπέρασμα μου είναι πως επειδή μέσα σε όλα αυτά βρίσκεται μια τέχνη, πρέπει να της δώσουμε ένα όνομα.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ τίνα προσειπόντες; Πώς να την πούμε;

ΞΕΝΟΣ διακριτικήν. Διακριτική (διαιρετική).

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ἔστω. Εντάξει.

ΞΕΝΟΣ σκόπει δὴ ταύτης αὖ δύο ἄν πῃ δυνώμεθα κατιδεῖν εἴδη. Κοίτα μήπως μπορούμε και σ’αυτήν να βρούμε δύο είδη. […]

ΞΕΝΟΣ καὶ μὴν ἔν γε ταῖς εἰρημέναις διακρίσεσι τὸ μὲν χεῖρον ἀπὸ βελτίονος ἀποχωρίζειν ἦν, τὸ δ᾽ ὅμοιον ἀφ᾽ ὁμοίου. Σε όλα αυτά τα ξεχωρίσματα που είπαμε, ήταν να χωρίσει κανείς το καλύτερο από το χειρότερο ή το όμοιο από το όμοιο.

ΞΕΝΟΣ τῆς μὲν τοίνυν ὄνομα οὐκ ἔχω λεγόμενον: τῆς δὲ καταλειπούσης μὲν τὸ βέλτιον διακρίσεως, τὸ δὲ χεῖρον ἀποβαλλούσης ἔχω. Για το δεύτερο δεν γνωρίζω κάποιο όνομα, για το πρώτο όμως, που κρατάει το καλύτερο και πετάει το χειρότερο, έχω όνομα.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ λέγε τί. Πες λοιπόν.

ΞΕΝΟΣ πᾶσα ἡ τοιαύτη διάκρισις, ὡς ἐγὼ συννοῶ, λέγεται παρὰ πάντων καθαρμός τις. [226d] Κάθε τέτοια διάκριση μου φαίνεται ότι από όλους λέγεται καθαρισμός.

[226e] ΞΕΝΟΣ οὐκοῦν τό γε καθαρτικὸν εἶδος αὖ διπλοῦν ὂν πᾶς ἂν ἴδοι; […] καὶ μὴν τά γε περὶ τὰ σώματα πολλὰ εἴδη καθάρσεων ἑνὶ περιλαβεῖν ὀνόματι προσήκει. Και αυτός πάλι ο καθαρισμός, δεν μπορούμε να δούμε ότι είναι δύο ειδών;

[…] τά τε τῶν ζῴων, ὅσα ἐντὸς σωμάτων ὑπὸ γυμναστικῆς ἰατρικῆς τε ὀρθῶς διακρινόμενα καθαίρεται καὶ περὶ τἀκτός, εἰπεῖν μὲν φαῦλα, ὅσα βαλανευτικὴ παρέχεται: καὶ τῶν ἀψύχων σωμάτων, ὧν γναφευτικὴ καὶ σύμπασα κοσμητικὴ τὴν ἐπιμέλειαν παρεχομένη κατὰ σμικρὰ πολλὰ καὶ γελοῖα δοκοῦντα ὀνόματα ἔσχεν. Όσα γίνονται στα σώματα των έμβιων όντων μέσω της γυμναστικής και της ιατρικής και καθαρίζουν τα σώματα, όπως το λούσιμο και άλλα ασήμαντα ονόματα. Και στα άψυχα σώματα με διαδικασίες καθαρισμού και εξωραϊσμού και τέχνες που έχουν πολλά μικρά ονόματα που μοιάζουν ευτελή και σχετίζονται με την ομορφιά και την τάξη, όπως η βαφική. (227a)

ΟΛΕΣ ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΘΑΡΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΕΣ

ΞΕΝΟΣ παντάπασι μὲν οὖν, […] ἀλλὰ γὰρ τῇ τῶν λόγων μεθόδῳ σπογγιστικῆς ἢ φαρμακοποσίας οὐδὲν ἧττον οὐδέ τι μᾶλλον τυγχάνει μέλον εἰ τὸ μὲν σμικρά, τὸ δὲ μεγάλα ἡμᾶς ὠφελεῖ καθαῖρον. τοῦ κτήσασθαι γὰρ ἕνεκα νοῦν πασῶν τεχνῶν τὸ συγγενὲς καὶ τὸ μὴ συγγενὲς κατανοεῖν πειρωμένη τιμᾷ πρὸς τοῦτο ἐξ ἴσου πάσας, καὶ θάτερα τῶν ἑτέρων κατὰ τὴν ὁμοιότητα οὐδὲν ἡγεῖται γελοιότερα, σεμνότερον δέ τι τὸν διὰ στρατηγικῆς ἢ φθειριστικῆς δηλοῦντα θηρευτικὴν οὐδὲν νενόμικεν. (227b) Δεν είναι όμως καθόλου μικρότερης αξίας (η μία τέχνη από την άλλη). Η λογική μέθοδος δεν δίνει μικρότερη σημασία στη σφουγγιστική από τη φαρμακευτική, επειδή η μία καθαρίζοντας δίνει μικρή ωφέλεια, ενώ η άλλη μεγάλη. Εξετάζει όλες τις τέχνες και προσπαθεί να βρει αν έχουν ή όχι συγγένεια μεταξύ τους, ώστε να κατακτήσει την επιστημονική γνώση και τις εκτιμά όλες το ίδιο όσον αφορά αυτό. Δεν θεωρεί πιο σπουδαίο τον κυνηγό ή τον στρατηγό, από αυτόν που ξεψειρίζει.

Ο ΚΑΘΑΡΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΙΑΣ

μόνον ἐχέτω χωρὶς τῶν τῆς ψυχῆς καθάρσεων πάντα συνδῆσαν ὅσα ἄλλο τι καθαίρει. τὸν γὰρ περὶ τὴν διάνοιαν καθαρμὸν ἀπὸ τῶν ἄλλων ἐπικεχείρηκεν ἀφορίσασθαι τὰ νῦν, εἴ γε ὅπερ βούλεται μανθάνομεν. Προσπαθούμε κατά βάση να ξεχωρίσουμε όλους αυτούς τους καθαρισμούς από τον καθαρισμό της ψυχής. Γιατί εκείνο που η λογική μέθοδος προσπαθεί τώρα να ξεχωρίσει από όλα τα άλλα είναι ο καθαρισμός της διάνοιας, αν καταλαβαίνουμε καλά εκείνο που θέλει (ο νους).

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ἀλλὰ μεμάθηκα, καὶ συγχωρῶ δύο μὲν εἴδη καθάρσεως, ἓν δὲ τὸ περὶ τὴν ψυχὴν εἶδος εἶναι, τοῦ περὶ τὸ σῶμα χωρὶς ὄν. Κατάλαβα και συμφωνώ ότι είναι δύο τα είδη του καθαρισμού: το ένα σχετικό με την ψυχή, που είναι ξεχωριστό από εκείνο που αφορά το σώμα.

ΞΕΝΟΣ πάντων κάλλιστα. καί μοι τὸ μετὰ τοῦτο ἐπάκουε [227d] πειρώμενος αὖ τὸ λεχθὲν διχῇ τέμνειν. Θαυμάσια. Προσπάθησε τώρα αυτό να παρακολουθήσεις και να χωρίσεις πάλι σε δύο αυτό που ορίσαμε.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ καθ᾽ ὁποῖ᾽ ἂν ὑφηγῇ πειράσομαί σοι συντέμνειν. Θα προσπαθήσω να το διαχωρίσω ακολουθώντας σε.

ΞΕΝΟΣ πονηρίαν ἕτερον ἀρετῆς ἐν ψυχῇ λέγομέν τι; Η κακία δεν είναι μέσα στην ψυχή κάτι διαφορετικό από την αρετή;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ πῶς γὰρ οὔ; Ασφαλώς.

ΞΕΝΟΣ καὶ μὴν καθαρμός γ᾽ ἦν τὸ λείπειν μὲν θάτερον, ἐκβάλλειν δὲ ὅσον ἂν ᾖ πού τι φλαῦρον. Από την άλλη, είχαμε πει πως καθαρμός είναι να κρατάμε το καλό και να διώχνουμε ό,τι τύχει να είναι κακό.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ἦν γὰρ οὖν. Έτσι είχαμε πει.

ΞΕΝΟΣ καὶ ψυχῆς ἄρα, καθ᾽ ὅσον ἂν εὑρίσκωμεν κακίας ἀφαίρεσίν τινα, καθαρμὸν αὐτὸν λέγοντες ἐν μέλει φθεγξόμεθα. Αν λοιπόν βρίσκουμε πως και από την ψυχή διώχνεται με κάποιον τρόπο η κακία, θα το ονομάσουμε καθαρμό.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ καὶ μάλα γε. Πράγματι.

ΔΥΟ ΤΑ ΚΑΚΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ: Η ΑΣΘΕΝΕΙΑ & Η ΑΣΧΗΜΙΑ

ΞΕΝΟΣ δύο μὲν εἴδη κακίας περὶ ψυχὴν ῥητέον. Δύο πρέπει να πούμε είναι τα κακά πράγματα στην ψυχή.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ποῖα; Ποια είναι αυτά;

[228a] ΞΕΝΟΣ τὸ μὲν οἷον νόσον ἐν σώματι, τὸ δ᾽ οἷον αἶσχος ἐγγιγνόμενον. Το ένα είναι, όπως στο σώμα, η ασθένεια, το άλλο είναι όπως η ασχήμια.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ οὐκ ἔμαθον. Δεν κατάλαβα.

ΞΕΝΟΣ νόσον ἴσως καὶ στάσιν οὐ ταὐτὸν νενόμικας; Δεν νομίζεις πως η νόσος είναι το ίδιο με τη διχόνοια;

ΞΕΝΟΣ πότερον ἄλλο τι στάσιν ἡγούμενος ἢ τὴν τοῦ φύσει συγγενοῦς ἔκ τινος διαφθορᾶς διαφοράν; Νομίζεις πως η διχόνοια είναι κάτι άλλο παρά η συμφορά που γεννιέται από κάποια διαφορά σ’εκείνα που από τη φύση τους είναι συγγενή;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ οὐδέν. Τίποτε άλλο δεν είναι.

ΞΕΝΟΣ ἀλλ᾽ αἶσχος ἄλλο τι πλὴν τὸ τῆς ἀμετρίας πανταχοῦ δυσειδὲς ἐνὸν γένος; [228b] Και η ασχήμια νομίζεις είναι κάτι άλλο από την ασυμμετρία, που παντού και πάντα είναι δύσμορφη;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ οὐδαμῶς ἄλλο. Τίποτε άλλο.

ΞΕΝΟΣ τί δέ; ἐν ψυχῇ δόξας ἐπιθυμίαις καὶ θυμὸν ἡδοναῖς καὶ λόγον λύπαις καὶ πάντα ἀλλήλοις ταῦτα τῶν φλαύρως ἐχόντων οὐκ ᾐσθήμεθα διαφερόμενα; Δες λοιπόν. Στην ψυχή των κακών ανθρώπων δεν βλέπουμε να είναι σε διχόνοια η γνώμη, η επιθυμία, η θέληση, η ηδονή, το λογικό και η λύπη και όλα αυτά μεταξύ τους; […]

ΞΕΝΟΣ συγγενῆ γε μὴν ἐξ ἀνάγκης σύμπαντα γέγονεν. Κι όμως είναι όλα συγγενή μεταξύ τους.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ πῶς γὰρ οὔ; Πως θα μπορούσε να είναι αλλιώς.

ΞΕΝΟΣ στάσιν ἄρα καὶ νόσον τῆς ψυχῆς πονηρίαν λέγοντες ὀρθῶς ἐροῦμεν. Άρα αν πούμε πως η κακία είναι διχόνοια και νόσος της ψυχής, σωστά θα το πούμε.

[228c] ΞΕΝΟΣ τί δ᾽; ὅσ᾽ ἂν κινήσεως μετασχόντα καὶ σκοπόν τινα θέμενα πειρώμενα τούτου τυγχάνειν καθ᾽ ἑκάστην ὁρμὴν παράφορα αὐτοῦ γίγνηται καὶ ἀποτυγχάνῃ, πότερον αὐτὰ φήσομεν ὑπὸ συμμετρίας τῆς πρὸς ἄλληλα ἢ τοὐναντίον ὑπὸ ἀμετρίας αὐτὰ πάσχειν; Πες μου τώρα. Όσα έχουνε κάποια κίνηση και θέσουν κάποιον σκοπό και προσπαθούν να τον πετύχουν, όμως σε κάθε εξόρμηση τους παραστρατίζουν και δεν τον πετυχαίνουν, από τι θα πούμε πως το παθαίνουν αυτό; Από συμμετρία μεταξύ τους ή από ασυμμετρία;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ δῆλον ὡς ὑπὸ ἀμετρίας. Προφανώς από ασυμμετρία.

ΞΕΝΟΣ ἀλλὰ μὴν ψυχήν γε ἴσμεν ἄκουσαν πᾶσαν πᾶν ἀγνοοῦσαν. Και για κάθε ψυχή ξέρουμε πως άθελα της μένει στην άγνοια για καθετί.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ σφόδρα γε. Πολύ σωστά. […]

ΞΕΝΟΣ ἔστι δὴ δύο ταῦτα, ὡς φαίνεται, κακῶν ἐν αὐτῇ γένη, τὸ μὲν πονηρία καλούμενον ὑπὸ τῶν πολλῶν, νόσος αὐτῆς σαφέστατα ὄν. […] τὸ δέ γε ἄγνοιαν μὲν καλοῦσι, κακίαν δὲ αὐτὸ ἐν ψυχῇ μόνον γιγνόμενον οὐκ ἐθέλουσιν ὁμολογεῖν. [228e] Η ψυχή λοιπόν πάσχει από δύο ειδών κακά: το ένα το λένε κακία και είναι εμφανές ότι αποτελεί ασθένεια. […] Το άλλο είδος το λένε αμάθεια, δεν συμφωνούν όμως ότι αυτό από μόνο του μέσα στην ψυχή είναι ελάττωμα. […]

ΠΑΡΑΛΛΗΛΗΣΜΟΣ ΣΩΜΑΤΟΣ & ΨΥΧΗΣ

ΞΕΝΟΣ οὐκοῦν ἔν γε σώματι περὶ δύο παθήματε τούτω δύο τέχνα τινὲ ἐγενέσθην; Όσον αφορά το σώμα, δεν υπάρχουν για τα δύο αυτά παθήματα, δύο σχετικές τέχνες;

[229a] ΞΕΝΟΣ περὶ μὲν αἶσχος γυμναστική, περὶ δὲ νόσον ἰατρική. Για την ασχήμια η γυμναστική και για την ασθένεια η ιατρική.

ΞΕΝΟΣ οὐκοῦν καὶ περὶ μὲν ὕβριν καὶ ἀδικίαν καὶ δειλίαν ἡ κολαστικὴ πέφυκε τεχνῶν μάλιστα δὴ πασῶν προσήκουσα Δίκῃ. Λοιπόν για την υβριστική συμπεριφορά και την αδικία και τη δειλία, η πιο ταιριαστή απ’ όλες τις τέχνες για την αποκατάσταση του δικαίου είναι η σωφρονιστική.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ τὸ γοῦν εἰκός, ὡς εἰπεῖν κατὰ τὴν ἀνθρωπίνην δόξαν. Σωστά, αυτή είναι τουλάχιστον η γνώμη των ανθρώπων.

ΞΕΝΟΣ τί δέ; περὶ σύμπασαν ἄγνοιαν μῶν ἄλλην τινὰ ἢ διδασκαλικὴν ὀρθότερον εἴποι τις ἄν; Και για κάθε λογής αμάθεια μπορεί να πει κανείς καμία τέχνη καταλληλότερη από τη διδασκαλική;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ οὐδεμίαν. [229b] Καμία άλλη.

ΞΕΝΟΣ φέρε δή: διδασκαλικῆς δὲ ἆρα ἓν μόνον γένος φατέον εἶναι ἢ πλείω, δύο δέ τινε αὐτῆς εἶναι μεγίστω; σκόπει. Σκέψου τώρα: η διδασκαλική έχει ένα είδος θα πούμε; Ή περισσότερα και μάλιστα δύο από αυτά είναι πάρα πολύ σπουδαία; Σκέψου.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ σκοπῶ. Σκέφτομαι.

ΞΕΝΟΣ τὴν ἄγνοιαν ἰδόντες εἴ πῃ κατὰ μέσον αὑτῆς τομὴν ἔχει τινά. διπλῆ γὰρ αὕτη γιγνομένη δῆλον ὅτι καὶ τὴν διδασκαλικὴν δύο ἀναγκάζει μόρια ἔχειν, ἓν ἐφ᾽ ἑνὶ γένει τῶν αὑτῆς ἑκατέρῳ. Να εξετάσουμε αν η άγνοια χωρίζεται κάπως στη μέση. Γιατί αν η άγνοια είναι δύο ειδών, τότε τόσα θα είναι και τα είδη της διδασκαλικής. […]

ΞΕΝΟΣ ἀγνοίας γοῦν μέγα τί μοι δοκῶ καὶ χαλεπὸν ἀφωρισμένον ὁρᾶν εἶδος, πᾶσι τοῖς ἄλλοις αὐτῆς ἀντίσταθμον μέρεσιν. Μου φαίνεται πως βλέπω ένα μεγάλο είδος άγνοιας, που αντισταθμίζει όλα τα υπόλοιπα.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ποῖον δή; Ποιο λοιπόν;

ΞΕΝΟΣ τὸ μὴ κατειδότα τι δοκεῖν εἰδέναι: δι᾽ οὗ κινδυνεύει πάντα ὅσα διανοίᾳ σφαλλόμεθα γίγνεσθαι πᾶσιν. Το να νομίζει κανείς πως ξέρει κάτι που δεν το ξέρει. Απ’ αυτό το είδος προέρχονται όλα τα διανοητικά σφάλματα ολονών μας.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ ἀληθῆ. Πράγματι.

ΞΕΝΟΣ καὶ δὴ καὶ τούτῳ γε οἶμαι μόνῳ τῆς ἀγνοίας ἀμαθίαν τοὔνομα προσρηθῆναι. Και μάλιστα μου φαίνεται ότι μόνο του αυτό το είδος άγνοιας ονομάστηκε αμάθεια.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ πάνυ γε. Έχεις πολύ δίκιο.

ΞΕΝΟΣ τί δὲ δὴ τῷ τῆς διδασκαλικῆς ἄρα μέρει τῷ τοῦτο ἀπαλλάττοντι λεκτέον; [229d] Και τί όνομα να δώσουμε στη διδασκαλική τέχνη που μας λυτρώνει από αυτό το κακό;

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ οἶμαι μὲν οὖν, ὦ ξένε, τὸ μὲν ἄλλο δημιουργικὰς διδασκαλίας, τοῦτο δὲ ἐνθάδε γε παιδείαν δι᾽ ἡμῶν κεκλῆσθαι. Νομίζω, ξένε μου, πως τα άλλα μέρη της διδασκαλικής τα ονομάζουν επαγγελματική διδασκαλία, αυτό όμως εδώ εμείς τουλάχιστον το λέμε παιδεία. […]

ΞΕΝΟΣ νομίζοντες γάρ, ὦ παῖ φίλε, οἱ καθαίροντες αὐτούς, ὥσπερ οἱ περὶ τὰ σώματα ἰατροὶ νενομίκασι μὴ πρότερον ἂν τῆς προσφερομένης τροφῆς ἀπολαύειν δύνασθαι σῶμα, πρὶν ἂν τὰ ἐμποδίζοντα ἐντός τις ἐκβάλῃ, ταὐτὸν καὶ περὶ ψυχῆς διενοήθησαν ἐκεῖνοι, μὴ πρότερον αὐτὴν ἕξειν τῶν προσφερομένων μαθημάτων [230d] ὄνησιν, πρὶν ἂν ἐλέγχων τις τὸν ἐλεγχόμενον εἰς αἰσχύνην καταστήσας, τὰς τοῖς μαθήμασιν ἐμποδίους δόξας ἐξελών, καθαρὸν ἀποφήνῃ καὶ ταῦτα ἡγούμενον ἅπερ οἶδεν εἰδέναι μόνα, πλείω δὲ μή. Γιατί όπως οι γιατροί των σωμάτων ξέρουν ότι δεν μπορεί να ωφεληθεί το σώμα από την τροφή, πριν αφαιρεθεί ό,τι εμποδίζει την απορρόφηση της, έτσι και για την ψυχή δεν μπορεί να υπάρχει όφελος από τα μαθήματα, αν πρώτα δεν αφαιρεθούν τα εμπόδια και οι στρεβλές απόψεις και να συναισθανθεί το άτομο ότι γνωρίζει μόνο αυτά που γνωρίζει και όχι περισσότερα.

ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ βελτίστη γοῦν καὶ σωφρονεστάτη τῶν ἕξεων αὕτη. Αυτή είναι πράγματι η καλύτερη και πιο σώφρων διάθεση. […]

ΤΕΛΙΚΟΣ (7^ος) ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΟΦΙΣΤΗ

ΞΕΝΟΣ τὸ δὴ τῆς ἐναντιοποιολογικῆς εἰρωνικοῦ μέρους τῆς δοξαστικῆς μιμητικόν, τοῦ φανταστικοῦ γένους ἀπὸ τῆς εἰδωλοποιικῆς οὐ θεῖον ἀλλ᾽ ἀνθρωπικὸν τῆς ποιήσεως ἀφωρισμένον ἐν λόγοις τὸ θαυματοποιικὸν μόριον, ‘ταύτης τῆς γενεᾶς τε καὶ αἵματος’ ὃς ἂν φῇ τὸν ὄντως σοφιστὴν εἶναι, τἀληθέστατα, ὡς ἔοικεν, ἐρεῖ. Έτσι λοιπόν θα έχει πει την αλήθεια όποιος πει ότι ο σοφιστής κατάγεται από το γένος της αντιφατικοποιητικής τέχνης, που ανήκει στο υποκριτικό μέρος της δοξασιομιμητικής και είναι από το φαντασματοπλαστικό γένος της ειδωλοποιητικής, όχι από το θεϊκό, αλλά το ανθρώπινο είδος παραγωγής, και από το μέρος της τέχνης αυτής που κάνει ταχυδακτυλουργικά με τα λόγια. (268c–d)

Επανέρχονται στην εστίαση του διαλόγου, στο τελευταίο μέρος (265e-268d) και με τη διαιρετική και πάλι μέθοδο, δίνουν τον έβδομο και τελικό ορισμό του σοφιστή. Έχουν ήδη διαιρέσει τις ανθρώπινες τέχνες σε αποκτητικές (πραγμάτων που υπάρχουν ήδη) και παραγωγικές (που κατασκευάζουν πράγματα που δεν υπήρχαν πριν). Στις παραγωγικές διακρίνουν τη θεϊκή (όταν δημιουργεί ο θεός) και την ανθρώπινη (όταν δημιουργεί ο άνθρωπος). Εστιάζοντας στην ανθρώπινη, η παραγωγική διακρίνεται πάλι σε παραγωγική πραγμάτων (π.χ. όταν χτίζουμε ένα σπίτι) και ομοιομάτων (π.χ. όταν ζωφραφίζουμε το σπίτι αυτό σε πίνακα). Η ομοιοματοπαραγωγική πάλι διαιρείται σε δύο: κατασκευή ομοιωμάτων για υπαρκτά πράγματα (εικονιστική) και κατασκευή ομοιωμάτων για ανύπαρκτα πράγματα (φαντασματοπλαστική). Ο σοφιστής και πάλι θα αναζητηθεί στο δεύτερο μέρος. Θα χρησιμοποιήσει μάλιστα τον εαυτό του για την αναπαράσταση ψευδών εννοιών (μιμητική), όπως οι ηθοποιοί, όχι κάποιο είδωλο. Όσα πει θα φαίνονται επιστημονικά (δοξασιομιμητική), αλλά δεν θα είναι και όλα αυτά τα κάνει ο σοφιστής συνειδητά και από πρόθεση (υποκριτική), όχι από αφέλεια και άγνοια (απλοϊκή). Όλα αυτά όχι στον δημόσιο λόγο, αλλά σε ιδιωτικές συναντήσεις. Εκεί εντοπίζουν τον σοφιστή.

Περίπλοκα μπορεί να φαντάζουν όλα αυτά. Ας έχουμε όμως κατά νου, ότι όπως έχει δείξει νεότερη έρευνα σε επιστημονικές περιοχές, όπως η Χημεία, η Βιολογία, η Φυσική, η αλήθεια δεν φαίνεται να συμπαθεί την απλότητα. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως κάθε τι περίπλοκο είναι αληθές, το αληθές με λεπτομέρεια και ακρίβεια, συχνά είναι εξαιρετικά περίπλοκο. Τουλάχιστον όταν πρέπει να αποδοθεί με τη γραμμικότητα του ανθρώπινου λόγου.

ΒΙΒΛΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΕΙΜΕΝΟ Plato. Platonis Opera, ed. John Burnet. Oxford University Press. 1903. www.perseus.tufts.edu.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ (βασισμένη) Πλάτων: Σοφιστής. Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Δημήτρης Γληνός, Αθήνα: Ζαχαρόπουλος. 1940.

Καλογερόπουλος, Κωνσταντίνος. 2016. Η κάθαρση στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Creative commons, archive.gr/?p=777 (5/11/2019)

Χατζοπούλου, Κατερίνα. 2019α. Περιθώρια βελτίωσης του πολιτικού συστήματος: η πολιτική ως πρώτη των επιστημών. Πρακτικά του 2ου Πανελληνίου Συνεδρίου Επιστημολογίας ‘Διδακτική των Επιστημών’, (επιμ.) Τηλέμαχος Καλομοίρης & Μαρία Κάλφα, Philosophia Ancilla Concilia IV. 123-133. Καβάλα: Logia.

Χατζοπούλου, Κατερίνα. 2019β. Θέματα αρχαίας ελληνικής φιλοσοφία ΙΙ. Καβάλα: Ξυράφι.