Επανειλημμένα έχουμε ακούσει για σπουδαίους αρχαίους πολιτισμούς, που φαίνεται να έφτασαν σε ύψη τεχνολογικής εξέλιξης και κάποια στιγμή καταστράφηκαν ή χάθηκαν. Αρχαιολογικά μνημεία του παρελθόντος προκαλούν προβληματισμό όσον αφορά το πώς κατασκευάστηκαν, εφόσον ακόμη και σήμερα θα ήταν εξαιρετικά δύσκολη, δαπανηρή και άλλοτε ουσιαστικά ανέφικτη η ανακατασκευή τους. Έχει άλλωστε χαρακτηριστεί αλαζονική η αντίληψη ότι ο σύγχρονος πολιτισμός είναι ο πιο εξελιγμένος τεχνολογικά στην πορεία του ανθρώπινου είδους. Πρόσφατα—σε σχέση με την ιστορία του επιστημονικού και του γραπτού λόγου—έγινε ευρύτερα γνωστό ότι η παρουσία του ανθρώπου στον πλανήτη με τα βασικά χαρακτηριστικά που έχει και σήμερα όσον αφορά την ανθρώπινη συμπεριφορά και την τεχνολογική ευρηματικότητα είναι πολύ παλαιότερη από ότι θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Πλέον των διακοσίων πενήντα χιλιάδων χρόνων, μέχρι πεντακόσιες χιλιάδες χρόνια πριν και σε κάποιες περιπτώσεις μέχρι και δύο σχεδόν εκατομμύρια χρόνια πριν. Η εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού όμως εκτός από πολλές ανέσεις και περιορισμό ή εξάλειψη παλαιότερων και πανάρχαιων δυσκολιών, έφερε στις ανθρώπινες κοινότητες και πολλά προβλήματα. Ή να τα ονομάσουμε προκλήσεις. Μία από αυτές τις προκλήσεις εξετάζει το παρόν άρθρο, η οποία πρόκληση, ανεξάρτητα από το αν είναι πρωτόγνωρη και αποκλειστική στον σύγχρονο πολιτισμό ή αν έχει εμφανιστεί και παλαιότερα, χρειάζεται εξέταση και αντιμετώπιση, γιατί δεν φαίνεται να έχουμε προς το παρόν καταγεγραμμένο και βοηθητικό τρόπο διαχείρισης από τα ιστορικά χρόνια. Η πρόκληση αυτή συνδέεται με τη διάδοση της πληροφορίας και όπως και τόσες άλλες σύγχρονες προκλήσεις (ή προβλήματα, για να διατηρούμε και έναν ρεαλισμό), είναι παρενέργεια ευεργετικών σε γενικές γραμμές ανθρώπινων κατακτήσεων και πολιτισμικής προόδου. Είναι άρα παρενέργεια του πολιτισμού.
Η διάδοση της πληροφορίας είναι κατά βάση κάτι καλό. Είναι καλό να γνωρίζουμε από πριν τον καιρό στην πόλη όπου πρόκειται να μεταβούμε αύριο. Είναι καλό να γνωρίζουμε αν πρόκειται να γίνει σεισμός και τι προφυλάξεις μπορούμε να πάρουμε. Είναι καλό να έχουμε πρόσβαση σε ιστορικά ή σύγχρονα γεγονότα και αναλύσεις και μάλιστα από πλήθος διαφορετικών και αντικρουόμενων πηγών. Είναι καλό να έχουμε πρόσβαση σε αξιόπιστους και λεπτομερείς παγκόσμιους χάρτες με γεωγραφικές περιοχές και αναλυτικές πληροφορίες για το παρόν και το παρελθόν τους. Είναι καλό να έχουμε πρόσβαση σε επιστημονική πληροφορία, συχνά εκλαϊκευμένη, από όλο το φάσμα των φυσικών, κοινωνικών και εφαρμοσμένων επιστημών. Από όλα αυτά τα καλά πολλά είναι τα προβλήματα που προκύπτουν. Όλα φαίνεται να σχετίζονται με τη διαχείριση της πληροφορίας στον όγκο και την ποιότητα που καταφτάνει. Αλλά και όσον αφορά το περιεχόμενο της. Εδώ θα εξετάσουμε μόνο ένα από τα προβλήματα: την κατάρρευση, αποδόμηση ή απειλή πολιτισμικών βεβαιοτήτων, συχνά αποκαλούμενων μύθων, που άλλοτε είναι μύθοι, άλλοτε δεν είναι και άλλοτε δεν ξέρουμε αν είναι ή δεν είναι. Οι μύθοι αυτοί, με ή χωρίς εισαγωγικά, ως τρόποι ερμηνείας του κόσμου (Τί υπάρχει; Τί είναι αληθές;), συνδέθηκαν με κατευθύνσεις και επιταγές τρόπου ζωής στα ανθρώπινα σύνολα (Πώς πρέπει να ζήσουμε; Τί είναι σημαντικό;). Οι μύθοι ως τρόποι νοητικής οργάνωσης του κόσμου με τρόπο που να μπορούν οι άνθρωποι να κατανοήσουν, με τα λίγα δεδομένα που είχαν, με τις αδύναμες αισθήσεις και στο βραχύ και αντίξοο του βίου, διαμόρφωσαν διαχρονικά συλλογικές ταυτότητες στις ανθρώπινες ομάδες, συντέλεσαν στη συνοχή και επιβίωση τους. Κάποιες φορές κατασκευάστηκαν και από κέντρα και φορείς εξουσίας, που καλοπροαίρετα θα τα θεωρήσουμε καλοπροαίρετα. Τα ανθρώπινα σύνολα γνωρίζουμε, διαπιστώνουμε και συχνά βιώνουμε ότι αντιδρούν έντονα σε πληροφορίες που έρχονται σε σύγκρουση με βαθύτερες πεποιθήσεις τους και σε ζητήματα που τους είναι σημαντικά. Ωστόσο η διάδοση της πληροφορίας εκτός από ευεργετική τάση στις ανθρώπινες ομάδες με διαχρονική ευεργεσία εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, είναι και φυσική τάση. Ο άνθρωπος γενικώς επείγεται να μεταδώσει τα νέα. Είτε πρόκειται για τα νέα της ημέρας, της χώρας ή της γειτονιάς, είτε πρόκειται για ‘παραθυράκια’ σε νόμους, τρόπους επιδιόρθωσης του αυτοκινήτου, είτε πρόκειται για καινούριες συνταγές μαγειρικής, είτε για τρόπους αύξησης της δανειοληπτικής ικανότητας, τρόπους μείωσης των επιτοκίων (ή αύξησης, αναλόγως ποια πλευρά αφορά), είτε για το πότε θα κατατεθεί το κοινωνικό μέρισμα, οι άνθρωποι επιδιώκουν να μεταδώσουν χρήσιμες πληροφορίες σε όσους θεωρούν οικείους τους και ομοίως να παραλάβουν χρήσιμες πληροφορίες από όπου μπορούν.
Τί γίνεται όμως όταν οι πληροφορίες αυτές και τα νεότερα δεδομένα αφορούν τομείς που είναι, μεταφορικά μιλώντας, στον σκληρό πυρήνα του συλλογικού ασυνειδήτου; Τέτοια παραδείγματα, ανάλογα με τον πολιτισμό, μπορεί να αφορούν τον χώρο της μεταφυσικής (ύπαρξη και ταυτότητα του θεϊκού στοιχείου, η ιερότητα των προγόνων, δόκιμες ιεραρχίες κ.ά.). Ίσως από υπερβολικό ζήλο διάφοροι επιστημονικοί χώροι σπεύδουν να διαδώσουν συναφείς πληροφορίες, να ανατρέψουν θεωρούμενους μύθους, μια τάση υπεραποδόμησης, βλέποντας παράλληλα ότι και οι μύθοι έχουν τις ‘παρενέργειές’ τους. Άλλοι πάλι θα λέγαν ότι οι μύθοι είναι η παρενέργεια. Όμως η προσβολή της αλήθειας του άλλου ενέχει στοιχείο βίας και φαίνεται πως κανείς δεν είναι αμέτοχος σ’ αυτό. Η βία είναι στοιχείο του βίου όλων των ζωντανών οργανισμών. Τις ανθρώπινες ομάδες ωστόσο διακρίνει η αποτελεσματική επιθυμία περιορισμού της (π.χ. μόνο προς κάποια όντα, μόνο σε κάποιες εποχές, μόνο σε κάποιες περιπτώσεις). Αυτό εννοούμε και όταν λέμε πολιτισμένη συμπεριφορά. Την έλλειψη βίας. Αυτό είναι φυσικά δύσκολο. Χρειάζεται μάλιστα η εποπτεία της κοινότητας και η καταγραφή των απαγορεύσεων ή προτροπών σε νόμους για να έχει το όλο εγχείρημα του πολιτισμού κάποια επιτυχία. Όχι απόλυτη ασφαλώς. Τίποτε ωστόσο δεν φαίνεται να είναι αποτελεσματικότερο από το συναίσθημα: την αγάπη και τον φόβο, αλληλένδετα κατά κανόνα με τη μεταφυσική. Η προσβολή αληθειών και μύθων που σχετίζονται με το συλλογικό υποσυνείδητο ή πιο συγκεκριμένα να πούμε ιστορικές πεποιθήσεις και παραδόσεις πολιτισμών, όπως και αν προέκυψαν, είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της διάδοσης της πληροφορίας σε όγκο, ταχύτητα και γεωγραφικό εύρος, που είναι πρωτόγνωρα για τα ιστορικά χρόνια. Αυτό είναι θετικό, αλλά μην παραβλέπουμε και το πολιτισμικό σοκ. Είναι σε πρώτη ή και σε δεύτερη φάση επώδυνη και βίαια για τους λαούς αυτή η διαδικασία. Γι αυτό ίσως βλέπουμε και την άνοδο των εθνικισμών παγκοσμίως. Αποκαλύπτεται πρωτίστως το εύρος του θρησκευτικού και γενικότερα πολιτισμικού συγκρητισμού των λαών. Με πολύ απλό και πειστικό τρόπο πληροφορείται κανείς ότι η δημοφιλής σύγχρονη εικόνα για τον Άγιο Βασίλη, που αφορά τον Άγιο Νικόλαο της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, συνδέεται με τον παγανιστικό θεό Οντίν, κεντρική φυσιογνωμία της σκανδιναβικής μυθολογίας. Ο Οντίν, θεός του πολέμου, της σοφίας και των τεχνών, πετούσε κάθε χειμώνα με το ιπτάμενο άλογο του, με οκτώ πόδια (όσοι και οι τάρανδοι του Άι Βασίλη στις σύγχρονες απεικονίσεις) και μοίραζε δώρα και ποινές στους ανθρώπους, ανάλογα με τη συμπεριφορά τους. Αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα πολιτισμικού συγκρητισμού, μείξης δηλαδή στοιχείων από διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις, που μπορεί να βίωναν οι άνθρωποι όλους τους αιώνες, σήμερα όμως έχουμε την προνομιακή, αλλά και δυσχερή θέση να έχουμε συλλογικά κάποια καλύτερη εποπτεία αυτής της μείξης.
Είναι ωραίο να γνωρίζεις, δημιουργούνται όμως και πολλά ερωτήματα και όχι μόνο στα παιδιά, αλλά σε όλους. Το πρόβλημα δεν είναι εύκολο, μεταξύ άλλων και επειδή αφαιρώντας την οντολογία συχνά καταρρέει και η ηθική. Η σύνδεση οντολογίας και ηθικής είναι ιδιαίτερα εναργής από τον Οντίν μέχρι τον Άι Βασίλη: ‘να είσαι καλός άνθρωπος, για να αποφύγεις τιμωρίες και να κερδίσεις αμοιβές.’ Πώς να αποποιηθεί κανείς την παράδοση, όταν ούτε οι πύλες της Κολάσεως στον δικό μας παραδοσιακό πολιτισμό, δεν έχουν τη δύναμη να εξαλείψουν την κοινωνική παθολογία; Σύμφωνα με τον μύθο του Πρωταγόρα στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, το ανθρώπινο είδος έχει μεικτή φύση, και θεϊκή και μη θεϊκή (ζωώδη). Η συμμόρφωση της μη θεϊκής στη θεϊκή φαίνεται να δημιουργεί ανώτερο πολιτισμό με απτό αποτέλεσμα ότι βελτιώνει το προσδόκιμο και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων, αλλά και την αποφυγή ή τον μετριασμό κακοποίησης και της υπόλοιπης φύσης. Φαίνεται όμως να χρειάζεται ή να είναι ιδιαίτερα λειτουργικό για τις κοινωνίες αυτές και το παράλογο. Οι παραδοσιακές οντολογίες, π.χ. αυτές των θρησκειών, έχουν αναφαίρετο το στοιχείο του παραλόγου, υπερφυσικού, υπέρλογου. Το στοιχείο αυτό από τον χώρο της παλαιοανθρωπολογίας και παλαιοαρχαιολογίας είναι αλληλένδετο με τη γλωσσική/μαθηματική και τεχνολογική ικανότητα των ανθρώπων. Το ανθρώπινο είδος χρειάστηκε να πιεστεί πολλαπλώς για να πειστεί να εγκαταλείπει που και που το πρόσκαιρο ατομικό συμφέρον για χάρη του ευρύτερου συλλογικού συμφέροντος. Δεν γνωρίζουμε αν το παράλογο είναι μέρος αλήθειας ή μέρος μύθου. Και είναι πολλά αυτά που δεν γνωρίζουμε. Το βέβαιο είναι πως πρόκειται για πληροφορία, παραδοσιακής όμως προέλευσης. Ό,τι άκουγε κανείς από το αυστηρά ελεγχόμενο και πολλαπλώς φτωχό κοντινό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, από φορείς εξουσίας, αλλά και ευθύνης για την επιβίωση των υπολοίπων. Αυτά πλέον, όχι πως δεν υφίστανται, αλλά δεν μπορούν να συναγωνιστούν τη διάχυση των πληροφοριών, για την οποία έχουμε αισιοδοξία. Επισημαίνουμε όμως προβλήματα, προβληματισμούς και οπωσδήποτε προκλήσεις για την υπεύθυνη διαχείριση των καταστάσεων. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία παραμένει πολύτιμη κατεύθυνση ειδικά σε αυτά τα θέματα. Η πεποίθηση ότι η αρετή για τον άνθρωπο είναι αυταξία και δεν χρειάζεται δώρα ούτε ποινές η προτροπή προς την επιδίωξη της, υπάρχει ήδη στον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά και στα ρεύματα της ελληνιστικής φιλοσοφίας με εξέχουσα εκπροσώπηση στους Στωικούς: Τήν τ᾽ ἀρετὴν διάθεσιν εἶναι ὁμολογουμένην: καὶ αὐτὴν δι᾽ αὑτὴν εἶναι αἱρετήν, οὐ διά τινα φόβον ἢ ἐλπίδα ἤ τι τῶν ἔξωθεν. «Η αρετή είναι προδιάθεση έμφυτη, και πρέπει να την επιλέγει κανείς γι αυτή την ίδια, όχι για κάποιον φόβο ή προσδοκία ή οτιδήποτε εξωτερικό.» (Ζήνων ο Κιτιεύς, πηγή: Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 7.89).