Συνδιαμόρφωση κειμένου: Γιώργος Κουτσαντώνης και Μιχάλης Θεοδοσιάδης
Αναμφίβολα ο Όσβαλντ Σπένγκλερ στην Παρακμή της Δύσης είναι ένας στριφνός φιλόσοφος[1]. Στο βιβλίο του Ο άνθρωπος και η τεχνική, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μάγμα[2], ο στοχαστής συνδέει την επικράτηση της βιομηχανικής τεχνικής με τον αγώνα του σύγχρονου ανθρώπου όχι μόνο ενάντια στη φύση, αλλά και στο ίδιο του το πνεύμα. Αν ο τεχνολογικός αυτοματισμός εξοβελίζει πλήρως αυτό που η Άρεντ αποκαλούσε σκέψη (thinking) και νόηση (noesis)[3], δηλαδή την ικανότητα του νου να επεξεργάζεται από μόνος του δεδομένα, μια διαδικασία που σταδιακά αντικαθίσταται από τις λεγόμενες μηχανές «τεχνητής νοημοσύνης», τότε αρχίζει να αποκτά βάση η υπόθεση της παρακμής του δυτικού πολιτισμού. Εδώ ο Σπένγκλερ καταφέρνει να τροφοδοτήσει τη φιλοσοφική σκέψη με ιδέες που ο σύγχρονος προοδευτικός και οπτιμιστής άνθρωπος οφείλει να αποβάλει ως παρωχημένες και «συντηρητικές» ή ως ιδεολογικά εμπόδια στην γραμμική –πάντως οπωσδήποτε ανοδική– πορεία της Προόδου. Υπό την επίδραση του πολιτισμικού μηδενισμού καθώς και κοινωνικών τάσεων (ή αντιλήψεων) οι οποίες είναι απόρροια του καταναλωτικού λιμπερτινισμού και σε συνδυασμό με τη διανοητική παράλυση που επιβάλλει ο νεοτεχνολογικός ανθρωπότυπος – στοιχεία που σταδιακά διαβρώνουν τις δυτικές κοινωνίες και οδηγούν τον δυτικό πολιτισμό στην κατάρρευση- ο λόγος του Γερμανού φιλοσόφου, παρότι δύσπεπτος, αποδεικνύεται ιδιαζόντως επίκαιρος. Την ίδια στιγμή, επιτελεί μια κριτική λειτουργία (αναστοχαστική)[4] που μας καλεί να εξετάσουμε, με έναν περισσότερο μακροσκοπικό τρόπο, μια πληθώρα νοημάτων, αντινομιών και βεβαιοτήτων εντός του ίδιου του πολιτισμού μας.
Για τον Σπένγκλερ «η ιστορία είναι πολεμική ιστορία»[5], διότι ο άνθρωπος δεν είναι παρά αρπακτικό· και από τις αλληλοσυγκρούσεις των αρπακτικών γεννιέται ο Πόλεμος. Επομένως ο Νόμος είναι απλά τέκνο της Ήττας: όταν ο ηττημένος εκμηδενιστεί τότε, ανίσχυρος πλέον, αποδέχεται το δίκαιο του νικητή (ισχυρού), κι αυτή η αποδοχή παγιώνει την κατάσταση Ειρήνης. Ως λογική επέκταση των παραπάνω οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι «η πολιτική δεν είναι παρά μια προσωρινή αντικατάσταση του πολέμου από έναν αγώνα με πιο εκλεπτυσμένα όπλα»[6]. «Η πολιτική», κατά τη γνωστή φράση του Clausewitz, «δεν είναι παρά η συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα». Αυτό διαρκεί μέχρι να εξαντληθεί η διπλωματία[7] (ο «πολιτικός» τρόπος επίλυσης) και να φουντώσει και πάλι ο πόλεμος, ώστε να προκύψουν νέες γενιές κατατροπωμένων που θα αποδεχτούν καινούργιους όρους υποταγής και νέα δικαιικά συστήματα (νόμους). Μάλιστα, «οι τεχνικές της διακυβέρνησης του πολέμου και της διπλωματίας έχουν την ίδια ρίζα και διαχρονικά μοιράζονται μια βαθιά εσωτερική συγγένεια […] Υπάρχουν λαοί με ισχυρό φυλετικό στοιχείο […] ληστρικοί, κατακτητικοί, κυριαρχικοί, λάτρεις της μάχης ενάντια στον άνθρωπο, οι οποίοι αφήνουν την οικονομική μάχη απέναντι στη φύση σε άλλους λαούς, προκειμένου να τους λεηλατούν και να τους υποτάσσουν»[8].
Για τον Γερμανό φιλόσοφο ο τεχνικός πολιτισμός παγίδεψε τον άνθρωπο σε ένα κλουβί αιχμαλωτίζοντας την ελεύθερη (αρπακτική) ψυχή του: ο δημιουργός κατέληξε σκλάβος της δημιουργίας του. Από αυτή την αιχμαλωσία ξεκινά ο «τραχύς ατομικισμός» (rugged individualism), ως αντίθεση στη ψυχολογία των «μαζών», πράγμα που οδηγεί σε τάσεις εξέγερσης ώστε να αποφευχθεί η ψυχική και πνευματική ισοπέδωση στην οποία οδηγεί η αύξηση των πληθυσμών». Φρονούμε βέβαια ότι σε ένα ρεπουμπλικανικό καθεστώς η ατομικότητα αποτελεί βασικό στοιχείο για την αποφυγή της ομαδικής σκέψης (groupthink). Η ομαδική σκέψη είναι μια κατάσταση που οδηγεί στην καταρράκωση της σκέψης από την ομάδα, ως συνέπεια του εκμηδενισμού της ακεραιότητας του ατόμου (the sovereign of the individual)[9], έτσι το άτομο δεν είναι πλέον ικανό να επεξεργαστεί τις πληροφορίες που λαμβάνει από το περιβάλλον του όσο το δυνατό γίνεται πιο αυτόνομα. Ωστόσο, ο «τραχύς ατομικισμός» όχι μόνο δεν προστατεύει το άτομο από τις αρνητικές επιδράσεις της ομάδας, αλλά το καθιστά ευάλωτο στα συλλογικά πάθη, εφόσον του στερεί την ικανότητα να αλληλοεπιδρά με άλλα άτομα, καθιστώντας το φυλακισμένο στον ιδιωτικό του βίο, σκλάβο των ατομικών (ιδιωτικών) επιδιώξεων. Από τη στιγμή που η «μαζική κοινωνία» -γέννημα θρέμμα της νεοτεχνολογίας- δημιουργεί συνεχώς δίκτυα μέσω των οποίων προωθούνται τα ίδια πρότυπα για όλους (όπως είναι για παράδειγμα τα πρότυπα που προωθούν οι διαφημίσεις των μέσων ενημέρωσης), τα «χάπια» της ιδιωτικής ευτυχίας που προσφέρονται είναι τα ίδια για όλους. Αυτά καθορίζουν τις ατομικές επιδιώξεις των ανθρώπων, οι οποίες είναι πλέον πανομοιότυπες. Με άλλα λόγια, όσο παράδοξο και αν ακούγεται, ο «τραχύς» αυτός «ατομικισμός» όχι μόνο προστατεύει το άτομο από την ομάδα, αλλά καλλιεργεί τις συνθήκες όπου οι κοινωνίες μετατρέπονται σε ανώνυμα πλήθη, κατακερματισμένα σε μονάδες των οποίων οι προσωπικές ορέξεις είναι απολύτως ίδιες μεταξύ τους.
Επιπλέον, σήμερα στη Δύση διανύουμε μια σχετικά μακρά ιστορική περίοδο αδιάλειπτης ειρήνης – σχεδόν έναν αιώνα χωρίς παγκόσμιο πόλεμο. Ωστόσο ο παγκοσμιοποιημένος κόσμος μας φαίνεται να εισέρχεται σε μια φάση αναταραχών, κρίσεων και ανησυχητικών γεωπολιτικών εξελίξεων. Ο 21ος αιώνας παρουσιάζει μηδενιστικές τάσεις, ενώ ο πολιτισμός μας φαίνεται ανίκανος να αντιμετωπίσει την παρακμή στην οποία έχει εισέλθει, κάνοντας το ιστορικό παράδειγμα της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όχι απλά μια δυστοπική εικόνα από το παρελθόν, αλλά μια παράλληλη πραγματικότητα. Τα προβλήματα και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι δυτικές κοινωνίες πληθαίνουν και διογκώνονται: μετανάστευση, ανεργία, τρομοκρατία, ισλαμισμός, ρύπανση, οικολογικά και ενεργειακά θέματα, ζητήματα βιοηθικής, απώλεια νοήματος, πολιτισμική ρευστότητα, μαζική εκρίζωση κ.ά. Υπό αυτό το πρίσμα, οι σκέψεις του Σπένγκλερ, παρότι ακούγονται πεσιμιστικές ή ακόμη και αντιδραστικές, συνιστούν μια πλούσια παρακαταθήκη. Σε προηγούμενο άρθρο είχαμε τονίσει λεπτομερέστερα τους λόγους για τους οποίους δεν πρέπει να εκλάβουμε τη βαθιά αντιδημοκρατικότητα του Γερμανού στοχαστή ως θέση μας, μήτε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη σκέψη του Σπένγκλερ για να προβλέψουμε τη μελλοντική πορεία ενός έθνους. Μάλιστα αναφερόμενοι στον William James και στη μέθοδο του Πραγματισμού, αναλύσαμε γιατί αξίζει να εστιάσουμε σε πτυχές της σκέψης του Γερμανού φιλοσόφου· επί της ουσίας, αρκετές από τις θέσεις του είναι πολύτιμες διότι μας βοηθούν να ερμηνεύσουμε το παρόν και να εξετάσουμε, όσο το δυνατό πιο συνολικά, τις συνέπειες της πορείας την οποία ακολουθεί ο σύγχρονος άνθρωπος.
Μια πορεία που βασίζεται στη λογική του πολιτικά αδιάφορου ευδαιμονισμού, της κατανάλωσης υλικών αγαθών, του ακτιβιστικού φεστιβισμού, των πολιτικών ψευδο-διπόλων (όπως Αριστερά και Δεξιά), του γενικευμένου κομφορμισμού και κυρίως της υποταγής (θρησκευτικού/λατρευτικού τύπου) στην τεχνολογία και στην τεχνοεπιστήμη, δείχνει να ταυτίζεται με την παθητική αποδοχή ενός πεπρωμένου και να επιβεβαιώνει τη θεωρία περί «προγραμματισμένης» θνησιγένειας όλων των μορφών πολιτισμού. Όμως η σπενγκλερική υπόθεση του αναπόδραστου και «σκοτεινού» ανθρώπινου πεπρωμένου μπορεί να γίνει πρόκληση δημοκρατικής αναγέννησης κατά της παρακμής. Είναι ίσως δευτερεύον να εξεταστεί η ακρίβεια τούτης της γερμανικής «ρομαντικής προφητείας». Αντιθέτως, αυτό που προέχει είναι να διερευνήσουμε τα περιθώρια μιας αναθεωρητικής βελτίωσης της ζωής και τις δυνατότητες που θα μπορούσαν να προσδώσουν στον σύγχρονο άνθρωπο η δημοκρατία και η ανθρωποκεντρική κοσμοθεώρηση που μας συγκληροδότησαν τα σπουδαία παραδείγματα της δημοκρατικής Αρχαίας Ελλάδας. Όλα αυτά μας καλεί σήμερα να εξετάσουμε με το σημαντικό έργο του ο Γερμανός στοχαστής, έστω άθελά του!
[1] Ό. Σπένγκλερ, Η παρακμή της Δύσης, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, Αθήνα, Τυπωθήτω, 2003.
[2] Ό. Σπένγκλερ, Ο άνθρωπος και η τεχνική. Συμβολή σε μια φιλοσοφία της ζωής, μτφρ. Γ. Στεφανίδης, Αθήνα, Μάγμα, 2019.
[3] Hannah Arendt. 1978, Life of the Mind. New York: Harcourt Brace.
[4] Για τον Immanuel Kant (στην Κριτική της κριτικής δύναμης) η αναστοχαστική κριτική δύναμη έχει ως έργο να αναζητεί το καθολικό, όταν το επιμέρους και το ειδικό είναι (ή θεωρούνται) δεδομένα.
[5] Ό. Σπένγκλερ, Ο Άνθρωπος…, ό.π., σ. 70.
[6] Ό.π.
[7] Για την Arendt η πολιτική είναι το αντίθετο του πολέμου, το αντίθετο της βίας. Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος των ιδεών, μέσω του διαλόγου, μέσω της πράξεως, αυτού που η Arendt ονομαζε (action) δεν είναι παρά ένας μή βίαιος πόλεμος. Βλ. Hannah Arendt. 1998. The Human Condition. Chicago: The University of Chicago Press. Επιπλέον, Hannah Arendt. 1969. On Violence. New York: Harcourt Brace.
[8] Ό. Σπένγκλερ, Ο Άνθρωπος…, ό.π., σσ. 70-71.
[9] Βλ. επίσης Immanuel Kant. What is Enlightenment
