Βελτιοδοξία και ελπίδα – Μιχάλης Θεοδοσιάδης

Απόσπασμα από: «Βελτιοδοξία και ελπίδα»

Προδημοσίευση από το 2ο τεύχος ResPublica / Σημειώσεις εκτός γραμμής για την ριζική κοινωνική αλλαγή. (Το νέο τεύχος Κυκλοφορεί τον Δεκέμβριο 2019)

Τί είναι αυτό που καθιστά τον άνθρωπο ανίκανο να φέρει εις πέρας την υλοποίηση ενός σχεδίου για την ανάδυση νέων συλλογικών μορφών ζωής, οι οποίες θα επιτρέψουν τη σταδιακή οικοδόμηση ενός νέου κόσμου δίχως διχόνοιες και αδικίες, αν όχι η ίδια η τραγικότητα, η ευαλωτότητα και η έμφυτη τάση του προς την ύβρη; Τί είναι αυτό που εκτρέφει και καλλιεργεί τις συγκρούσεις αν όχι η ίδια η ροπή μας προς την υπερβολή, η οποία καθιστά κάθε μορφή ανθρώπινης συνύπαρξης εύθραυστη απέναντι στις εκρήξεις των ανθρώπινων παθών; Το άρθρο αυτό επιχειρεί να εξετάσει τα παραπάνω ερωτήματα, αναιρώντας τόσο το νεωτερικό επαναστατικό οπτιμισμό περί ανάδυσης ενός νέου κόσμου απαλλαγμένου από κάθε συμφορά και βάσανο, όσο και του συντηρητικού πεσιμισμού, βάσει του οποίου μοναδική σανίδα σωτηρίας για τον άνθρωπο είναι η αδράνεια και η ανάθεση κάθε μορφής συλλογικής διαχείρισης σε τρίτους, σε εξοικειωμένους γνώστες και ειδικούς. Θα μιλήσει για την ελπίδα, ή για αυτό που ο William James αποκαλούσε βελτιοδοξία (meliorism), όντας συνδεδεμένη με την πολιτική δράση, με αυτό δηλαδή που η Hannah Arendt αποκαλούσε πράξη (action)¹. Εν συντομία, η πολιτική (δημοκρατική) πράξη δεν αναιρεί το γεγονός ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια μορφή πάλης ενάντια σε βάσανα και δυσχέρειες. Η βελτιοδοξία προσδίδει σε τούτες τις δυσχέρειες ένα νόημα, έναν σκοπό, με στόχο να παραχθεί αυτό που η Brené Brown έχει αποκαλέσει «ολότητα» (wholeheartedness)².

Προς αποφυγή παρεξηγήσεων: τούτο το άρθρο δεν προσπαθεί να δώσει έναν ακριβή ορισμό της ανθρώπινης φύσης. Η μέθοδος του πραγματισμού που χρησιμοποιείται στην ανάλυση αυτή, όπως την είχε κατανοήσει ο ο James³, δεν αφορά στο κατά πόσο μια ιδέα είναι ορθή ή εσφαλμένη όσο στις πρακτικές συνέπειες που θα μπορούσε η ίδια να έχει σε μια προσπάθεια. Όπως αναφέρεται στο κατά Ματθαίον (7,20), «ἄραγε ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς». Στο έργο του James⁴ η φράση αυτή εμφανίζεται συχνά πυκνά, καθώς ο αναλυτής αναζητά τους «καρπούς», τις πρακτικές συνέπειες (με άλλα λόγια) της θρησκευτικής εμπειρίας σε επιστημονικές μελέτες αναφορικά με την ευτυχία του ανθρώπου . Παρομοίως στο άρθρο αυτό θα αναζητήσουμε τις πρακτικές συνέπειες και τη συμβολή μιας ανάγνωσης της ανθρώπινης φύσης που αντιβαίνει τον Ρουσσωικό οπτιμισμό περί έμφυτης καλοσύνης. Η πρώτη ενότητα του άρθρου ξεκινά με μια γρήγορη κατανόηση των ανθρώπινων νοητικών διαδικασιών. Ως εκ τούτου, το μυαλό διαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) το εμπειρικό, πάνω στο οποίο η ικανότητα σκέψης αντανακλάται με στόχο να παράγει ορθοκρισία, και β) το υπόγειο μυαλό του «υποκόσμου» που κυριαρχείται από τα πάθη για κυριαρχία. Τούτη η επιστημολογία συνιστά θεωρητικό θεμέλιο πάνω στο οποίο βασίζεται η ιδέα της βελτιοδοξίας και της ελπίδας, σε πλήρη ταύτιση με την πολιτική πράξη (δηλαδή τη συμμετοχή στις συζητήσεις καθώς και στη λήψη των αποφάσεων που αφορούν πτυχές του συλλογικού βίου) και την πολιτική αρετή, δηλαδή την ηθική μνήμη, το σύνολο των εμπειριών που αποκτούμε μέσα από αυτή τη συμμετοχής.