Απόσπασμα από: «Βυζαντινές εκρήξεις λαϊκού οικουμενισμού και ευκοσμίας: στοχασμοί πάνω στον homo hellenicus» του Μιχάλη Θεοδοσιάδη
Το παρών άρθρο προωθεί μια εικόνα αναφορικά με το Βυζαντινό κόσμο εντελώς διαφορετική από αυτή που οι νεοτερικές προσεγγίσεις έχουν παγιώσει στις αντιλήψεις μας. Οι Βυζαντινές πόλεις, «οι πολιτείες τους, το αξιακό τους σύστημα, όλα έχουν ως κοινό παρονομαστή την (καθολική) ελευθερία» (Κοντογιώργης 2020α: 140). Επιπλέον, στο παρών άρθρο επανεξετάζεται ο ρόλος και η συμβολή του homo hellenicus σήμερα. Ο homo hellenicus είναι ο ανθρωπολογικός τύπος που ενσωματώνει το ανθρωποκεντρικό κεκτημένο του ελληνικού κόσμου και δεν αφορά μονάχα την κλασική Ελλάδα. Το συναντάμε, εξίσου, στα ελληνιστικά χρόνια αλλά και στο Βυζάντιο. Υπό διαφορετική διατύπωση, η ανθρωποκεντρική υπόσταση του Βυζαντινού κόσμου δεν αποτελεί παρά οργανική εξέλιξη πτυχών του κλασικού ελληνισμού. Συνεπώς, το σφάλμα αυτό της νεοτερικής αφήγησης (που ήδη εντοπίσαμε), δηλαδή, η ριζική απαξίωση του Βυζαντινού κόσμου, έχει αποκλείσει ερμηνείες (αναφορικά με τον ελληνικό και Ρωμαϊκό κόσμο) υπό ένα πρίσμα που θα μπορούσε να μας φέρει σε επαφή με τα πραγματικά διακυβεύματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος που ο Βυζαντινός πολιτισμός εσωκλείει. Όπως προαναφέραμε, η νεοτερική αφήγηση θεωρεί ως άξιο συνεχιστή του κλασικού ελληνικού και Ρωμαϊκού πολιτισμού μονάχα τη Δυτική Ρώμη. Πολύ περισσότερο, η νεοτερική προσέγγιση πάνω στην κλασική Ελλάδα και Ρώμη, όντας εγκλωβισμένη σε ιδεολογικά σχήματα που ο ίδιος ο (πρώτο-ανθρωποκεντρικός) φιλελεύθερος κόσμος του δέκατου έβδομου και δέκατου όγδοου παρήγαγε, καθίσταται ανίκανη να ερμηνεύσει ορθά κοινωνικο-ιστορικές δημιουργίες οι οποίες ξεφεύγουν από τα πλαίσια του δυτικού νεοτερικού τρόπου οικοδόμησης κοινωνιών. Στο άρθρο αυτό θα μιλήσουμε για όλα εκείνα τα στοιχεία της κλασικής ελληνικής και Ρωμαϊκής αρχαιότητας που όχι μόνο επιβιώνουν μέσα στον Βυζαντινό πολιτισμό αλλά σε συνδυασμό με τη νέα θρησκεία (το Χριστιανισμό) σφυρηλατούν μια παράδοση ανθρωποκεντρική, μια παράδοση ικανή να συνεισφέρει στην προώθηση του λαϊκού οικουμενισμού αλλά και στην εδραίωση ενός ανθρωποκεντρικού πολιτισμού ευκοσμίας.
Ο λαϊκός οικουμενισμός και η ευκοσμία (έννοιες άμεσα σχετιζόμενες) αποτελούν δύο από τα βασικά συστατικά του homo hellenicus. Επί της ουσίας, ο ορισμός του λαϊκού οικουμενισμού είχε δοθεί σε άρθρο του προηγούμενου τεύχους (Θεοδοσιάδης 2020). Παραπέμπει στην ανάγκη αναγνώρισης όλων των εθνών ως εν δυνάμει ίσα· προωθεί τον κοσμοπολιτισμό, κατανοεί την ανάγκη κοινής αλληλοβοήθειας, συνεύρεσης και επικοινωνίας των εθνών/λαών, δίχως όμως να αναιρεί τη σημασία της εθνικής/πατριωτικής ταυτότητας (σ.86). Θεωρούμε βασικό εμπνευστή του λαϊκού οικουμενισμού τον Βυζαντινό ουμανιστή Θεόδωρο Μετοχίτη (2013): «ἕκαστοι μὲν ἕχουσιν ἐν τοῖς σφετέροις οἴκοι πατρίδα τινὰ καὶ τροφὸν καὶ νόμους οὕστινας πρὸς ἀλλήλους κοινοὺς καὶ κοινὰ δόγματα καὶ βουλεύματα καὶ πολιτεύματα ἄττα καὶ ἀλλάγματα καὶ διαφορὰς ἐθῶν προσηκούσας ἄλλοις ἄλλας κατὰ βίοτον ὁντιναοῦν πάλαι τῶν χρόνων ἡρμοσμένον» (σ.372). Παρότι οι άνθρωποι έχουν μια ιδιαίτερη πατρίδα, μια εθνική (συλλογική) ταυτότητα η οποία διαφοροποιεί τα έθνη μεταξύ τους[1], την ίδια στιγμή ο Βυζαντινός ουμανιστής μιλά για την οικουμένη, για το «διδασκαλείῳ κοινῷ τῆς γῆς» (σ.374), για την κοινή πατρίδα, η οποία (σε αντίθεση με τον Μετοχίτη, που την ταυτίζει με την Κωνσταντινούπολη) στη δική μας εκδοχή θα μπορούσε να είναι οποιοδήποτε σημείο κοινής συνεύρεσης ή έστω μια αντίληψη που καλλιεργεί την ανάγκη κοινής συνεύρεσης των εθνών (δίχως όμως να ωθεί στην απώλεια της ταυτότητας, όπως έχουμε πολλές φορές τονίσει). Αναγνωρίζοντας τους ανθρώπους όλων των εθνών ως εν δυνάμει ίσους, ως ικανούς (με άλλα λόγια) να συνεισφέρουν στα κοινά μέσω του λόγου και της ορθοκρισίας, ερχόμαστε σε επαφή με το ανθρωποκεντρικό πρόταγμα της ευκοσμίας (Θεοδοσιάδης 2020: σ.69-70).
[1] Στο ίδιο άρθρο του προηγούμενου τεύχους (2020) μιλήσαμε για την ανάγκη συντήρησης αυτών των ταυτοτήτων (σ.86-7).
