Ο Σαλλούστιος κατέχει δικαίως την δική του ξεχωριστή θέση στο «αμφιθέατρο των κλασικών», καθώς υπήρξε λαμπρός ιστοριογράφος της ρωμαϊκής λογοτεχνίας. Το έργο του, στολισμένο με ένα περίτεχνο λογοτεχνικό ύφος αλλά και πλούσιο σε φιλοσοφικούς τόπους, αποτελεί ένα από τα πλέον κλασικά corpus απαράμιλλης ομορφιάς και λογοτεχνικής αξίας. Βαθύτατα επηρεασμένος από τον Θουκυδίδη επιχειρεί μια ανάλογη ηθικοπολιτική ερμηνεία της ρωμαϊκής επέκτασης, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο τον ιστοριογράφο μας δεν είναι η συστηματική ιστορική έρευνα ούτε η συστηματική ιστορική συγγραφή αλλά επιστρατεύει την ιστορική αφήγηση ως λογοτεχνικό είδος που θα του προσδώσει δόξα, ανάλογη με τις ωφέλιμες υπηρεσίες προς το κράτος, καθώς θα παρουσιάσει στους αναγνώστες του τις βαθύτερες διεργασίες και τους εσωτερικούς μηχανισμούς αυτού του σύμπαντος των παθών που ονομάζουμε ιστορία και πιο συγκεκριμένα της ρωμαϊκής.

Φυσικά το ιστορικό υποκείμενο στα έργα του Σαλλούστιου είναι η Ρώμη και αντικείμενο διερεύνησης είναι η ηθική της αποσάθρωση. Ήδη στο πρωτόλειο έργο του, το Bellum Catilinae, επιχειρεί να αναλύσει -και τελικά να συνδέσει- τους διακριτούς κόσμους του διακρατικού στερεώματος και της εσωτερικής πολιτικής, ορμώμενος από ένα ιστορικό γεγονός -την αποστασία του Κατιλίνα -, συνθέτοντας ένα πανόραμα παθών που κατατρώγουν βαθμιαία την σάρκα της πολιτικής κοινότητας. Ο ήρωας του έργου επιστρατεύεται από τον Σαλλούστιο όχι τόσο για τα ιδιαίτερα ατομικά χαρακτηριστικά του αλλά διότι στο πρόσωπό του απεικονίζεται ένας συγκεκριμένος τύπος ανθρώπου, o μανιακός, στυγνός εγκληματίας, ένα animus impurus[1], αντιπροσωπευτικό προϊόν της αρρωστημένης κοινωνίας μετά την εποχή του Σύλλα. Πώς, λοιπόν, αναδύεται αυτός ο συγκεκριμένος τύπος ανθρώπου;

Ένα από τα στοιχεία που κεντρίζουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη είναι οι συχνές παρεκβάσεις, οι οποίες απηχούν τις βαθύτερες σκέψεις του ιστοριογράφου μας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο εντοπίζουμε στην «αρχαιολογία» του πρώτου έργου μια ηθική και κριτική αποτίμηση των γενικότερων εξελίξεων στη Ρώμη. Αυτό που παρατηρούμε αρχικά είναι ότι η Ρώμη υπήρξε μια ακμάζουσα Πολιτεία, όπου οι πολίτες ήταν εραστές της αρετής (virtus[2]): «η ανδρική τους αρετή είχε κυριεύσει τα πάντα. Αλλά οι ανταγωνισμοί για την δόξα ήταν οι πιο έντονοι. Κάθε άντρας ήταν έτοιμος να δώσει το αποφασιστικό πλήγμα στον εχθρό, να σκαρφαλώσει στα τείχη, να γίνει γνωστός για αυτά ακριβώς τα κατορθώματά του. Αυτός ήταν ο πραγματικός τους πλούτος· δηλαδή η καλή φήμη και η ευγένεια. […] Επίσης, τόσο στο εσωτερικό της πόλης όσο και στον στρατό κυριαρχούσαν χρηστά ήθη· η ομόνοια βρισκόταν στο απόγειό της, ενώ η απληστία ήταν ελάχιστη. Δικαιοσύνη και καλοσύνη υπήρχε ανάμεσα σε αυτούς τους ανθρώπους όχι τόσο λόγω των νόμων όσο της φύσης τους»[3]. Τούτη η εποχή ηθικού μεγαλείου, που κάθε Ρωμαίος επιδίωκε την αρετή, δίνει την σκυτάλη σε μια εποχή ακραίων πολιτικών παθών, όπου βασιλεύουν η πλεονεξία, οι εμφύλιες διαμάχες, ο εγωισμός, οι φιλήδονες συμπεριφορές και γενικότερα τα έκλυτα ήθη. Το κομβικό σημείο για τον Σαλλούστιο, το έτος – κλειδί για την ηθική του αποτίμηση, βρίσκεται στην καταστροφή της Καρχηδόνας το 146 π.Χ: «όταν η Καρχηδόνα, το αντίπαλο δέος της Ρώμης, υποτάχθηκε, όταν όλη η στεριά και όλη η θάλασσα ήταν προσβάσιμες, τότε η Τύχη (Fortuna) έγινε σκληρή και άρχισε να θολώνει τα πάντα. Άνδρες που υπέμεναν τους κινδύνους, την αβεβαιότητα και τις αντιξοότητες, διαπίστωσαν ότι ο πλούτος και ο ελεύθερος χρόνος (otium), πράγματα άλλοτε επιθυμητά, έγιναν βάρος και η αιτία της αθλιότητας (miseria). Έτσι, πρώτα μεγάλωσε η απληστία (avaritia) για τον πλούτο και έπειτα για την εξουσία. Αυτά τα πράγματα ήταν η αιτία όλων των δεινών. Διότι η απληστία υποβάθμισε την εμπιστοσύνη, την καλοσύνη και άλλες ευγενείς ποιότητες, και την θέση τους πήραν ο εγωισμός, η βιαιότητα, η ανυποληψία για τους θεούς και η εργαλειακή χρήση των πάντων. Η φιλοδοξία ώθησε πολλούς ανθρώπους στην ψευτιά, τους έκανε να κρύβουν ένα πράγμα στην καρδιά και ένα άλλο να αγορεύουν, να εκτιμούν την φιλία και την εχθρότητα ανάλογα με την ευκολία και να φορούν περισσότερο μια ωραιοπρεπή μάσκα παρά να έχουν καλή καρδιά. Αυτή η μόλυνση εισέβαλε σαν πανούκλα, αλλάζοντας το κράτος, και η πολιτική ισχύς που ήταν κυρίως δίκαιη μετατράπηκε σε σκληρή και αδιάλλακτη»[4]. Παρομοίως, στο Bellum Iugurthinum θα γράφει ότι «ο φόβος ενός εχθρού ευνοούσε τις σωστές πολιτικές πρακτικές. Αλλά όταν αυτός ο φόβος εξαφανίστηκε από τον νου τους, η απληστία και η έπαρση, τάσεις που αγαπά η ευημερία, πήραν τον έλεγχο της πολιτικής ζωής»[5].

Η εξαφάνιση του metus hostilis είναι κομβική καθώς ένεκα του φόβου για τον εχθρό οι Ρωμαίοι επιδίωκαν τις αγαθές και τις ενάρετες πράξεις, ενώ έπειτα από την οριστική νίκη των Ρωμαίων στους Καρχηδονιακούς Πολέμους τέθηκε σε κίνηση ένας περίεργος ψυχολογικός μηχανισμός, στρέφοντας την εγγενή φιλοδοξία της ανθρώπινης φύσης στο εσωτερικό του κράτους και δημιουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την πλεονεξία για τον πλούτο και τα πολιτικά αξιώματα, με αποτέλεσμα να καταστραφούν οι δεσμοί ομόνοιας μεταξύ των Ρωμαίων. Επομένως, ο κίνδυνος κατά τον Σαλλούστιο είναι ο καθοριστικός παράγοντας που επιδρά θετικά στην ψυχολογία των ανθρώπων και τους ωθεί σε ενάρετα έργα. Επίσης, εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει για την ανάλυσή μας ο λόγος του Κάτωνα αναφορικά με την μοίρα των συνωμοτών. Χωρίς να χρησιμοποιεί την πολιτική συνθηματολογία της εποχής αλλά προσαρμόζοντας τους λόγους στο αντικείμενο που πραγματεύεται, ο συγγραφέας μετατρέπει την ιστορική του συγγραφή σε ανάλυση ηθικής ψυχολογίας. Για τούτο τον λόγο, βάζει τον Κάτωνά του να εκφωνήσει έναν λόγο μεστό νοήματος, τονίζοντας την αλλαγή που έχει επισυμβεί στα ήθη των Ρωμαίων μέσα από την επιστράτευση της παραδιαστολής, στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί σε παλαιότερο άρθρο. Λέει, λοιπόν, ο Κάτων: «καιρό τώρα έχουμε χάσει το αληθινό όνομα των πραγμάτων. Το να σπαταλάς την περιουσία του άλλου θεωρείται απλοχεριά· το να κάνεις μοχθηρά πράγματα θεωρείται αντρειοσύνη· και κάπως έτσι η Δημοκρατία μας βρίσκεται στο χείλος του γκρεμού. Αφήστε τους λοιπόν να είναι «γενναιόδωροι» με τα λεφτά των συμμάχων, αφού αυτό είναι πλέον το ήθος μας· αφήστε τους να είναι «συμπονετικοί» με κλέφτες που αρπάζουν τους θησαυρούς μας· αλλά μην τους αφήσετε να είναι «μεγαλόψυχοι» με το αίμα μας, συγχωρώντας μερικούς εγκληματίες, με αποτέλεσμα να καταστραφούν οι πιο καλοί άντρες μας. […] Στην θέση των ενάρετων ποιοτήτων μας έχουμε τώρα την χλιδή, την απληστία, την δημόσια ένδεια και τον ιδιωτικό πλούτο. Επαινούμε την υλική ευμάρεια και επιδιώκουμε τον εφησυχασμό. Δεν διαχωρίζουμε τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς και η φιλοδοξία σφετερίζεται τα δώρα της αρετής»[6]. Είναι ξεκάθαρο και σαφές ότι ο Σαλλούστιος, παρά την όποια προσωπική συμπάθεια τρέφει για τον Καίσαρα, βάζει στον λόγο του Κάτωνα στοιχεία της προσωπικής του ερμηνείας και του δικού του απολογισμού για τα ρωμαϊκά τεκταινόμενα. Άλλωστε ο Κάτων, σε αντίθεση με τον Καίσαρα που σηματοδοτεί μια νέα εποχή στην πολιτική πραγματικότητα της Ρώμης, χρησιμεύει ως ο παλαιός τύπος ανθρώπου, αυτός του αυστηρού Ρωμαίου, που λογαριάζει την αυστηρότητα, την αρετή, την λιτότητα στον τρόπο ζωής και τους ευγενείς τρόπους ως τα μοναδικά θεμέλια του πολιτικού μεγαλείου της Ρώμης.

Υιοθετώντας ένα κλασικό θουκυδίδειο σχήμα, δηλαδή την αλλαγή του νοήματος των λέξεων, εισάγει εμβόλιμα και εντέχνως τα θέματα που θα πραγματευτεί στα επόμενα δύο έργα του. Αντίστοιχη προς την αλλαγή της σημασίας των λέξεων είναι ο εξευτελισμός των αξιωμάτων, τα οποία πλέον δεν αποκτούν την αίγλη που τους πρέπει από την αρετή των κατόχων τους παρά μάλλον γίνονται αυτοσκοπός για την ικανοποίηση των προσωπικών φιλοδοξιών: «οι Ρωμαίοι επιχειρούσαν να κυριαρχήσουν ο ένας επί του άλλου κάτω υπό τα ένδοξα προσχήματα της Συγκλήτου και του λαού και οι άνθρωποι χαρακτηρίζονταν καλοί και κακοί πολίτες όχι για τις υπηρεσίες τους στην Πολιτεία -όλοι είχαν ίσο μερίδιο στη διαφθορά-, αλλά, καθώς ο καθένας γινόταν πιο πλούσιος ή πιο ισχυρός από τις αδικίες του, έτσι θεωρούταν καλός επειδή υπερασπιζόταν το status quo»[7]. Παρομοίως, στο Bellum Iugurthinum θα ισχυριστεί ότι οι «νέοι άνθρωποι», όπως τους αποκαλεί -χαρακτηριστικό του εκφυλισμού που τους μετατρέπει ουσιωδώς σε κάτι εντελώς καινούριο-, «χρησιμοποιούν την πανουργία και την βία στον αγώνα τους για την απόκτηση στρατιωτικής και πολιτικής ισχύος παρά ηθικές και ευγενείς πρακτικές. Λες και τα πολιτικά αξιώματα είναι αυτά καθαυτά ευγενή και σπουδαία και όχι κάτι που η αξία τους είναι ανάλογη της αρετής του κατόχου τους»[8]. Όπως στο Bellum Catilinae, έτσι και εδώ, χρησιμοποιείται ένα ιστορικό γεγονός -χαρακτηριστικό του συγκερασμού ιστορικής ανάλυσης και ηθικοπολιτικής ερμηνείας-, ο πόλεμος δηλαδή του Ιουγούρθα, ως συνδετικός κρίκος για την ηθική αξιολόγηση των Ρωμαίων. Έτσι, πληροφορούμαστε ότι οι Ρωμαίοι πλέον είχαν εργαλειοποιήσει τα πάντα, κάθε Ρωμαίος μπορούσε να εξαγοραστεί από οιονδήποτε αρκεί να υπήρχε το κατάλληλο χρηματικό ερέθισμα· αυτή την κατάσταση φυσικά εκμεταλλεύεται ο ίδιος ο Ιουγούρθας για να αποκτήσει την εύνοια ισχυρών Ρωμαίων. Συνεπώς, ο ίδιος ο ήρωας της ιστορίας καταλήγει να διαπιστώσει -κόντρα στους φόβους του- ότι «στην Ρώμη πλέον ήταν όλα προς πώληση»[9].

Μέχρι τώρα σκιαγραφήσαμε την ηθικοπολιτική ανάλυση του Σαλλούστιου σχετικά με την ψυχολογική λειτουργία του metus hostilis, ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται και στα τρία έργα. Σε αυτό το σημείο γεννάται το ερώτημα αν και κατά πόσον θεωρεί ο ιστορικός μας ότι την εποχή πριν από τους Καρχηδονιακούς Πολέμους βασίλευαν μονάχα η ομόνοια, τα χρηστά πολιτικά ήθη και η virtus. Η αλήθεια είναι ότι, ειδικά στο Bellum Catilinae, το παρελθόν παρουσιάζεται κάπως εξωραϊσμένο. Ωστόσο, στα επόμενα δύο έργα το metus hostilis, που αρχικά ήταν metus Punicus, λαμβάνει μια μορφή καθολική. Στην πραγματικότητα η Ρώμη δεν ήταν ποτέ παντελώς ήρεμη· η διχόνοια και η αδικία υπήρχαν ανέκαθεν στους κόλπους της. Παραταύτα, ο Σαλλούστιος παρατηρεί ότι πάντα αυτή η τάση εξισορροπούταν από κάποιου είδους φόβο: «μια δίκαιη και μετριασμένη επιβολή του νόμου διήρκησε μέχρι ο φόβος του Ταρκύνιου και ενός σοβαρού πολέμου με τους Ετρούσκους να εξαφανιστεί»[10]. Ο εκμαυλισμός και η ηθική αποσάθρωση δεν ήταν κάτι απρόοπτο που συνέβη ξαφνικά μετά την καταστροφή της Καρχηδόνας αλλά τάσεις που εμφώλευαν ήδη στην ρωμαϊκή πολιτεία και που βαθμιαία έτειναν να κατακυριεύσουν την πολιτική ζωή. Τα γρανάζια της παρακμής λοιπόν λειτουργούσαν περιοδικά σε όλη την διάρκεια της ρωμαϊκής ιστορίας, με την καταστροφή της Καρχηδόνας να αποτελεί όχι την μοναδική αλλά την πιο αποφασιστική καμπή στην εξέλιξη των γεγονότων.

Κλείνοντας, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την θεωρία του Σαλλούστιου ως εξής: «ο φόβος ενός εχθρού ευνοεί την ομόνοια στο εσωτερικό του κράτους». Μια ιδέα όχι τόσο πρωτότυπη για την εποχή, καθώς ο Αριστοτέλης ήδη είχε υπογραμμίσει στα Πολιτικά[11] την ευεργετική επίδραση του φόβου στη ψυχολογία των πολιτών για την αποφυγή των στάσεων, μα στον Σαλλούστιο αποκτά την πιο συστηματική της μορφή. Ο φόβος εθίζει τους ανθρώπους σε ενάρετες πράξεις με αποτέλεσμα να κατοικοεδρεύει στην πολιτεία η virtus· αντίθετα, όταν εκλείψει ο φόβος -ως προϋπόθεση για την virtus- τότε εισάγεται στον πολιτικό βίο η Fortuna, τούτη η πανούργα και αυθαίρετη δύναμη, καταστρέφοντας τα πάντα στο πέρασμά της. Συνεπώς, εντός του έργου του υπάρχει ένα εκκρεμές που περιστρέφεται γύρω από την virtus και την Fortuna, δίνοντας αρχικά μια σκυθρωπή απεικόνιση της ιστορίας-ανάλογη με αυτή του Θουκυδίδη-, στην οποία όμως μπορούν να παρεμβληθούν τα ενάρετα και ηθικά έργα λαμπρών προσωπικοτήτων. Υπό αυτή την έννοια, virtus και Fortuna δεν είναι αντίθετες αλλά συμπληρωματικές δυνάμεις· όταν η μία εμφανίζεται η άλλη υποχωρεί.

[1] Sallust, Bellum Catilinae, 15.4. Χαρακτηριστική είναι εδώ η παρουσία της λέξης animus. Η ψυχή για τον Σαλλούστιο είναι η κυρίαρχη της ζωής μας· «animus incorruptus, aeternus, rector humani generis» θα γράψει στο Bellum Iugurthinum. Εκείνη μας κατευθύνει είτε σε ενάρετα έργα είτε σε βδελυρές πράξεις. Η anima των λαμπρών προσωπικοτήτων, σε αντίθεση με το corpus, θα αφήσει ανεξίτηλη την θέση της στην ανθρώπινη ιστορία, καθώς, ούσα η ίδια αθάνατη, τα έργα της θα παραμείνουν εξίσου αθάνατα. Με αυτόν τον τρόπο ο Σαλλούστιος αναγνωρίζει στην προσωπικότητα και την ηθική της υπόσταση την βαρύνουσα σημασία τους μέσα στην ιστορία.

[2] Η virtus στον Σαλλούστιο είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την πολιτική.

[3] Sallust, Bellum Catilinae, 7.6-9.1.

[4] Ο.π, 10.

[5] Σαλλούστιος, Bellum Iugurthinum, 41.3

[6] Σαλλούστιος, Bellum Catilinae, 52.12.

[7] Σαλλούστιος, Histories, I.12.

[8] Σαλλούστιος, Bellum Iugurthinum, 4.9.

[9] Ο.π, 20.1.

[10] Σαλλούστιος, Histories, I.9.

[11] Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1308a. «σῴζονται δ᾽ αἱ πολιτεῖαι οὐ μόνον διὰ τὸ πόρρω εἶναι τῶν διαφθειρόντων, ἀλλ᾽ ἐνίοτε καὶ διὰ τὸ ἐγγύς: φοβούμενοι γὰρ διὰ χειρῶν ἔχουσι μᾶλλον τὴν πολιτείαν. ὥστε δεῖ τοὺς τῆς πολιτείας φροντίζοντας φόβους παρασκευάζειν, ἵνα φυλάττωσι καὶ μὴ καταλύωσιν ὥσπερ νυκτερινὴν φυλακὴν τὴν τῆς πολιτείας τήρησιν, καὶ τὸ πόρρω ἐγγὺς ποιεῖν.»