Τὸ ἄρθρο δημοσιεύτηκε στὴν ἐφημερίδα Ἐστία (13/32022)
Ἡ εἰσβολή τῆς Ρωσσίας στήν Οὐκρανία καί τό ξέσπασμα τοῦ πολέμου, οἱ ἔντονες ἀνησυχίες γιά μιά πιθανή γενίκευση τῆς σύγκρουσης, ξυπνοῦν τόν ἐφιάλτη ἑνός πιθανοῦ πυρηνικοῦ ὁλοκαυτώματος. Ἐπί τῆς οὐσίας, πρόκειται γιά ἕνα ἀκόμα μεῖζον συμβάν πού «κανείς δέν περίμενε». Πρόκειται γιά ἕνα συμβάν πού ἔρχεται νά ἀνατρέψει, μέ βίαιο τρόπο, τήν κοινή πεποίθηση ὅτι ἕνας τόσο καταστροφικός πόλεμος καί μιά τόσο κυνική καταπάτηση τῆς Κυριαρχίας ἑνός ἔθνους-κράτους μέσα στήν καρδιά τῆς Εὐρώπης δέν θά μποροῦσε νά συμβεῖ τόν εἰκοστό πρῶτο αἰῶνα. Ὁ Ρωσσο-ουκρανικός πόλεμος ἔρχεται μόλις δύο χρόνια μετά τό ξέσπασμα τῆς πανδημίας τοῦ Covid-19, ἡ ὁποία διαμόρφωσε πρωτόγνωρες συνθῆκες γενικοῦ περιορισμοῦ, ἀπομόνωσης καί ὁλικῆς παύσης ὅλων τῶν διά ζώσης κοινωνικῶν δραστηριοτήτων. Διαρρηγνύει γιά μιά ἀκόμη φορά τόν ἐφησυχασμό πού οἱ σύγχρονες δυτικές κοινωνίες καλλιεργοῦν, ἕνας ἐφησυχασμός πού ἐξωθεῖ πολλούς ἀνθρώπους νά συμπεριφέρονται μέ ἔντονη ἐλαφρότητα, τήν ὁποία συνοδεύει μιά αἴσθηση παντοδυναμίας. Ὁ νεωτερικός ἄνθρωπος, μέ τήν ἀκλόνητη πίστη του στήν πρόοδο, στήν ὁριστική ἐξάλειψη προκλήσεων, ὅπως πόλεμοι καί πανδημίες, οἱ ὁποῖες κατά διαστήματα ἄφηναν πίσω τους ἑκατομμύρια νεκρούς, ἀφαιρεῖ ἀπό τή σκέψη του τήν ἔννοια τῆς τραγικότητας τῆς ἴδιας τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καί δρᾶ μέ ἀφοβία καί ἐφησυχασμό σέ κάθε του βῆμα. Ἡ ψευδαίσθηση τῆς «προόδου», τῆς ἰδέας ὅτι ὁ δυτικός κόσμος εἶναι παντοδύναμος καί πόλεμοι ἤ ἐπιδημίες δέν τόν πτοοῦν, καθώς «ὅλα αὐτά ἀνήκουν στό παρελθόν» ἤ ὅπως ὑπαινίσσονται διάφορα ρατσιστικά στερεότυπα, «αὐτά συμβαίνουν μόνο στόν τρίτο κόσμο», ἔπαιξε καταλυτικό ρόλο στήν ἑδραίωση μιᾶς κουλτούρας γενικευμένου ἐφησυχασμοῦ.
Μέ βάση τόν Ἀμερικανό ἱστορικό Christopher Lasch[1], ἡ πρόοδος εἶναι ἀπόλυτα συνυφασμένη μέ τόν ὀπτιμισμό (optimism), τόν ὁποῖο ἐξέθρεψαν φιλελεύθερα δόγματα τοῦ δέκατου ὄγδοου αἰῶνα. Ἡ όπτιμιστική θέαση συχνά ὁδηγεῖ στή γραμμική ἀντίληψη περί «τέλους τῆς ἱστορίας» (κατά τόν Francis Fukuyama), βάσει τῆς ὁποίας ἡ ἀνθρωπότητα ὁδηγεῖται στό ἀνώτατο στάδιο τῆς ἐξέλιξής της, ὅπου ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία κυριαρχεῖ ἔναντι κάθε ὁλοκληρωτικῆς καί φιλοπολεμικής ἰδεολογίας, ἐνῶ τήν ἴδια στιγμή ἡ ἐπιστήμη καί ἡ λογική κυριαρχοῦν, μέ ἀποτέλεσμα οἱ κοινωνίες νά εὐημεροῦν, ἀπολαμβάνοντας ἕναν «ἀτάραχο βίο». Δίχως ἀμφιβολία οἱ δυτικές κοινωνίες ἔχουν ἀνεβάσει τό βιοτικό ἐπίπεδο τῶν ἀνθρώπων τους, ἰδίως ἀπό τό 1950 καί ἔπειτα. Ὁ δυτικός κόσμος κατάφερε μία μεγάλη νίκη ἀπέναντι σέ τέτοιου εἴδους προκλήσεις (λοιμούς καί πολέμους). Αὐτό, βέβαια, δέν τόν καθιστᾶ ἄτρωτο καί παντοδύναμο. Θά χρειαστεῖ, συνεπῶς, νά ἀποβάλλουμε τόν ἀλλαζονικό ὀπτιμισμό τῆς προόδου πού μᾶς ὁδηγεῖ σέ ἐφησυχασμό.
Σέ ὅ,τι ἔχει νά κάνει μέ τήν περίπτωση τῆς πανδημίας, ἐνῶ τό Κινεζικό καθεστώς πιθανότατα γιά νά προστατέψει τήν ἐξαγωγική οἰκονομία τῆς Κίνας χειρίστηκε ἀνεύθυνα τή διασπορά τοῦ Covid 19 στό ἀρχικό στάδιο, οἱ χῶρες τοῦ δυτικοῦ κόσμου γιά τούς ἴδιους ἐπέδειξαν ἀδράνεια, ἀκόμα καί ὅταν τό ἴδιο τό Κινεζικό καθεστώς –προφανῶς ὅταν εἶχε χαθεῖ κάθε ἔλεγχος καί τίποτα πλέον δέν μποροῦσε νά συγκαλύψει τό πρόβλημα– ἄρχισε νά στέλνει σαφεῖς προειδοποιήσεις ἀναφορικά μέ τήν ἐπικινδυνότητα τῆς ἐξάπλωσης τῆς νόσου. Ἔτσι, θεωρώντας ἴσως ὅτι τέτοια φαινόμενα ἀπασχολοῦν μονάχα τίς ὑποανάπτυκτες κοινωνίες, ὁ δυτικός κόσμος ἐγκλωβίζεται στόν ἐφησυχασμό πού οἱ ψευδαισθήσεις τῆς προόδου καλλιεργοῦν. Σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τόν Ρωσσο-ουκρανικό πόλεμο, ἡ Ἑλένη Γλύκατζη-Αρβελέρ σέ πρόσφατη συνέντευξή της στήν ΕΡΤ ἀναφέρει τό παράδειγμα τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης ὡς καρπός ἐπιθυμιῶν γιά συσπείρωση ὅλων τῶν λαῶν τῆς Εὐρώπης ἐνάντια στόν πόλεμο[2]. Παραμερίζοντας κριτικές ἀναφορικά μέ τίς δομές τῆς ΕΕ καί τόν τρόπο λειτουργίας τους, θά μπορούσαμε νά ταυτίσουμε τήν ἐπιθυμία ἵδρυσης μιᾶς τέτοιας ὑπερδομῆς μέ τήν ἠθική μνήμη, μέ τό ἀποτέλεσμα τῶν γνώσεων πού ἀποκομίζουμε ἀπό τό παρελθόν, γνώσεις ἱκανές νά μᾶς ὁδηγήσουν στή λήψη μέτρων μέ στόχο τήν ἀποφυγή τῆς ἐπανάληψης τῆς ὕβρεως. Ἀπό τόν καιρό τοῦ Θουκυδίδη ἡ ἠθική μνήμη τοποθετεῖται στόν ἀντίποδα τῆς εὐτελοῦς ἠθικολογίας. Ἡ χρήση της ἰσοδυναμεῖ μέ τήν ἀρετή πού δαμάζει τήν ὕβρη, δηλαδή τήν ἐκδήλωση τῶν πιό καταστροφικῶν τῆς ὀρέξεων τῆς ἀνθρώπινης φύσης. Μέ βάση τόν Φλωρεντίνο στοχαστή Niccolò Machiavelli, ἡ fortuna καθορίζει τίς μισές ἀνθρώπινες δραστηριότητες καί ἡ ἀρετή (virtù) τίς ἄλλες μισές[3]. Συνεπῶς, ἡ ἱκανότητα τοῦ ἀνθρώπου νά καταφεύγει στήν ἠθική μνήμη μέ στόχο τόν περιορισμό τῆς ὕβρεως δέν θά πρέπει νά παραγνωρίζει τίς ὀρέξεις τῆς fortuna, δηλαδή τίς συνθῆκες πού καλλιεργοῦν πραγματικότητες οἱ ὁποῖες μᾶς ὠθοῦν στή διάλυση καί τήν καταστροφή (ὅπως ἡ περίπτωση τῆς πανδημίας) ἤ στήν ὕβρη (ὅπως ἔχουμε νά κάνουμε μέ τήν περίπτωση τοῦ Ρωσσο-ουκρανικοῦ πολέμου), πραγματικότητες γιά τίς ὁποῖες δέν νά εἴμαστε σέ θέση νά γνωρίζουμε τήν τελική τους ἔκβαση a-priori. Ὡς ἐκ τούτου, ἡ ἠθική μνήμη δέν θά πρέπει νά μᾶς ὁδηγεῖ στόν ἐφησυχασμό καί στόν ὀπτιμισμό, σέ μιά αἰσιόδοξη (οπτιμιστική) προοπτική γιά τό μέλλον τῆς ἀνθρωπότητας ἀλλά στή βελτιοδοξία, στήν ἐλπίδα γιά εἰρήνη μέσῳ τῆς ἐγρήγορσης καί τῆς ρητῆς ἀναγνώρισης τῆς[4].
Σημειώσεις:
[1] Christopher Lasch, 1991, The True and Only Heaven: Progress and Its Critics, New York: W.W. Norton & Company.
[2] Βλ. Η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ στις «Συνδέσεις» – Μία από τις πιο παράλογες επιθέσεις στην ιστορία (video).
[3] Βλ. Niccolò Machiavelli. 2012. Ο Ηγεμόνας. Ἐκδόσεις Καζαντζάκη.
[4] Βλ. έπίσης. Περιοδικὸ Res Publica, τεύχος 4, ἄρθρο: Η Βελτιόδοξη ανθρωποκεντρική ευκοσμία, η κοινή ευπρέπεια και ο λαϊκός οικουμενισμός. σσ.67-92.
