Το παρακάτω απόσπασμα είναι μέρος της διαπραγμάτευσης για την εξελικτική κοινωνική θεωρία (σελ. 26-29), στο πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο του Θεόδωρου Ντρίνια, «Σκολιά Οδός. Διαδρομές και Όρια της Σύγχρονης Παγκοσμιοποιητικής Διαδικασίας» (εκδ. Opportuna, 2021).
[…]
Η κοινωνική εξέλιξη προκύπτει ως το αποτέλεσμα της κυκλικής, επαναλαμβανόμενης δράσης τριών μηχανισμών: της μεταβολής, της επιλογής και της σταθεροποίησης. Η μεταβολή συμβαίνει στα βασικά στοιχεία ενός κοινωνικού συστήματος και αποτελεί απόκλιση από τη συνήθη επικοινωνία.[1] Όσο πιο πολύπλοκο είναι ένα σύστημα, τόσο πιθανότερη είναι η εμφάνιση μεταβολών/αποκλίσεων στη συστημική επικοινωνία. Η επιλογή αφορά στην αποδοχή ή στην απόρριψη κάποιων από τα αποκλίνοντα στοιχεία της επικοινωνίας, με γνώμονα τη δυνατότητά τους να δώσουν μορφή και να κατευθύνουν τις επόμενες επικοινωνίες, άρα να αποτελέσουν δομές του συστήματος. Μια θετική επιλογή οδηγεί πάντα σε δομική αλλαγή και υιοθέτηση νέων δομών. Η σταθεροποίηση αφορά στην κατάσταση που περιέρχεται το σύστημα όταν οι δομές που προκύπτουν από τη θετική επιλογή κάποιας μεταβολής, επιχειρείται να προσαρμοστούν στην εσωτερική οργάνωση του συστήματος και να γίνουν συμβατές με τις συνθήκες του περιβάλλοντός του. Αλλά ακόμα και μια αρνητική επιλογή (απόρριψη της μεταβολής) θέτει έμμεσα ζητήματα σταθεροποίησης του συστήματος, καθώς η επιλογή διατηρείται στη μνήμη του και πρέπει να λειτουργήσει με τη γνώση ότι μια πιθανή επιλογή ουδέποτε πραγματοποιήθηκε. Η σταθεροποίηση του συστήματος αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την επόμενη μεταβολή, καθώς δεν μπορεί να μεταβληθεί κάτι που δεν είναι πρώτα σταθερό. Και ο εξελικτικός κύκλος ανοίγει ξανά τροφοδοτώντας μια αέναη διαδικασία, η οποία δεν μπορεί να αντιστραφεί. Το σύστημα δεν μπορεί να επιστρέψει πίσω στο χρόνο σε ένα προηγούμενο στάδιο. Μπορεί μόνο να θυμάται και να ερμηνεύει συγκρίνοντας. Η αλλαγή είναι, επομένως, ζήτημα ενός εκ των ένδον μετασχηματισμού των κοινωνικών συστημάτων˙ είναι ενδογενώς παραγόμενη. Από τα έξω μπορεί μόνο να έρθει η βίαιη καταστροφή του συστήματος ή η αλλαγή στο υλικό συνεχές που καθορίζει την ύπαρξή του (φύση και άνθρωποι).
Οι τρεις εξελικτικοί μηχανισμοί είναι διακριτοί παρά την κυκλική διασύνδεσή τους˙ η μεταβολή αφορά στα (επικοινωνιακά) στοιχεία του συστήματος, η επιλογή στις δομές και η σταθεροποίηση στην (αυτο-)οργάνωσή του. Επομένως, το δαρβινικό εξελικτικό σχήμα -η μεταβολή στα στοιχεία του συστήματος, η επιλογή στο περιβάλλον (φυσική επιλογή)- παύει να ισχύει. Η εξέλιξη είναι υπόθεση του συστήματος αναφοράς χωρίς προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα. Δεν μπορούμε εκ των προτέρων να γνωρίζουμε αν μια μεταβολή (από τη σωρεία των αποκλινόντων επικοινωνιακών στοιχείων) θα επιλεγεί τελικά ή απλά θα χαθεί και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εκ των προτέρων αν η επιλογή που θα γίνει θα είναι συμβατή με το περιβάλλον του συστήματος. Κάποιες από τις απειράριθμες αιτιώδεις σχέσεις μπορούν να προβλεφθούν, να ληφθούν υπ’ όψιν ή να αντιμετωπιστούν από ένα πολύπλοκο σύστημα˙ κάποιες άλλες όχι και θα αφεθούν στην τύχη. Η τύχη, ταυτόχρονα ως αδυναμία πρόβλεψης, ελέγχου ή συγχρονισμού με το περιβάλλον, αλλά και ως δυνατότητα του συστήματος να χρησιμοποιεί συμβάντα που ακριβώς δεν μπορούν να παραχθούν και να συντονιστούν από το ίδιο, παίζει συχνά καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη˙ άλλοτε συγκροτητικό/δημιουργικό και άλλοτε καταστρεπτικό. Σε ένα τέτοιο σχήμα, ο εμπρόθετος σχεδιασμός δεν παύει να παίζει σπουδαίο ρόλο, μόνο που δεν μπορεί να καθορίσει το αποτέλεσμα της εξέλιξης. Μπορεί να δημιουργήσει γεγονότα και αποκλίσεις που πυροδοτούν την εξελικτική διαδικασία, να γίνει ο ίδιος, δηλαδή, στοιχείο της εξελικτικής διαδικασίας, της οποίας η πορεία, όμως, θα παραμείνει απρόβλεπτη˙ ήδη οι άνθρωποι πριν τη διάδοση των εξελικτικών θεωριών συνήθιζαν να αναφέρονται στην «ετερογονία των σκοπών».
Επιστρέφοντας, λοιπόν, στην αρχική μας διερώτηση περί κοινωνικής πολυπλοκότητας, μπορούμε πιο εύκολα να κατανοήσουμε ότι αυτή, πράγματι, δεν είναι το αποτέλεσμα κάποιου «σιδερένιου» εξελικτικού νόμου, ούτε σχετίζεται με μια ενδογενή και ελκυστική ορθολογικότητα/αποτελεσματικότητά της, αλλά προκύπτει από την ατέρμονη εφαρμογή του κυκλικού μηχανισμού της εξέλιξης (μεταβολή – επιλογή – σταθεροποίηση – μεταβολή) στα ίδια τα αποτελέσματα της εξέλιξης.
[1] Όπως και σε άλλα κείμενά μας, υιοθετούμε εδώ την θεωρητική θέση που προέρχεται από τη Θεωρία των Κοινωνικών Συστημάτων, η οποία υποστηρίζει ότι τα κοινωνικά συστήματα είναι συστήματα εννοήματης επικοινωνίας, τα οποία αναπαράγουν νόημα σε κάθε επικοινωνιακό συμβάν, προϋποθέτουν γνώση και μνήμη και εκδηλώνονται μέσα από συγκεκριμένες πολιτισμικές μορφές.