των Ηρακλή Χ. Μοσχονά και Χαράλαμπου Οικονομίδη

Εισαγωγή

Verba volant, scripta manent, όπως αγαπούσαν ν’ αναφέρουν συχνά οι Λατίνοι συγγραφείς, κάτι που στη δική μας πραγματικότητα μεταφράζεται ως «τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν». Πόση μελαγχολία και τι αριθμό από ακυρωμένα μέλλοντα κρύβει μέσα της αυτή η λιτή πρόταση! Μέσα σε αυτές τις δύο χιλιετηρίδες που μεσολάβησαν από το κραταιό Λάτιο, γεννήθηκαν αμέτρητες ιδέες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, εκφράστηκαν τόσες σκέψεις και η ανθρώπινη ομιλία, εκπορευόμενη από τα στόματα δισεκατομμυρίων ανθρώπινων πλασμάτων, έντυσε τον κόσμο με κάθε λογής χρώμα, αισθητική, ιστορία και ανάμνηση. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος αυτής της εποποιίας, ωστόσο, σκεπάστηκε από την άμμο του χρόνου, αφήνοντας πίσω της αποσπάσματα και θραύσματα άλλων εποχών.

Ασπίδα της δημιουργικότητας απέναντι στη λήθη αποτελεί ο γραπτός λόγος, με τους συγγραφείς να προασπίζονται το «κάτι» απέναντι στο «τίποτα», ακόμα και στις πλέον απρόσμενες στιγμές τους, αφού το άγγιγμα του χρόνου καλεί διαρκώς τη συνείδηση σε επανεκκίνηση, ενώ το τρομερό άγγιγμα της πένας τους στο χαρτί -ή σήμερα, των χεριών τους στο πληκτρολόγιο- ανοίγει διάπλατα τις πύλες παράλληλων κόσμων, επεκτεινόμενων σε ένα λιγότερο ή περισσότερο ακατανόητο μέλλον, ένα σύμπλεγμα πιθανοτήτων και μια υπόσχεση ύπαρξης. Μεταξύ των συγγραφέων που άνοιξαν στο χαρτί τους παράθυρα προς πιθανά μέλλοντα, τόσο ακυρωμένα, όσο και αφιχθέντα, συγκαταλέγεται και εκείνος ο συμπαθής γενειοφόρος Γάλλος συγγραφέας, ονόματι Ιούλιος Βερν, ένας ονειροπόλος κοσμοναύτης, γεννημένος στην αποικιοκρατική Γαλλία του 19ου αιώνα, μιας ακόμα από τις πολλές, ισχυρές «Ρώμες» που εξουσίασαν τους λαούς της οικουμένης.

Γνωριμία με τον Ιούλιο Βερν

Ο Ιούλιος Βερν υπήρξε μία εμβληματική φιγούρα της λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας, όπως αυτή άρχισε ν’ αποκρυσταλλώνεται κατά το 19ο αιώνα και να θεμελιώνει γέφυρες μεταξύ των θετικών επιστημών και του χώρου του φανταστικού. Τι είναι, άραγε, ένα όνομα και μία χρονολογία από μόνα τους; Ίσως αρκετά, αλλά ίσως και τίποτα, για την προσπάθεια κατανόησης ενός τόσο σύνθετου φαινομένου όσο η δημιουργική φύση ενός ανθρώπου. Από πολλούς αντιμετωπίστηκε ως συγγραφέας έργων παιδικής λογοτεχνίας, με αρκετούς μαθητές δημοτικού να διαβάζουν ορισμένα κλασσικά του έργα, όπως είναι τα Ταξίδι στο Κέντρο της Γης και Είκοσι χιλιάδες Λεύγες κάτω από τη Θάλασσα, ενώ από αρκετούς άλλους θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους κοινωνικούς οραματιστές, που συνέδραμαν στην παγκόσμια λογοτεχνία με ριζοσπαστικές ιδέες. Ας γίνει, λοιπόν, μία προσέγγιση εναλλακτική ως προς τις ημερομηνίες και τους αριθμούς. Πατέρας του ο Όνειρος, μητέρα του η Ουτοπία, τέκνα του τα Οράματα, πατρίδα του η Οικουμένη. Οικογένειά του οι άνθρωποι της Γης, ανεξαρτήτως χρώματος, φυλής και γεωγραφικού τόπου στον οποίο κατοικούν. Εναποθέτει τις ελπίδες του στους λαούς της Γης και «συλλαμβάνει» στη νόησή του την αγωνία τους για ελευθερία, για χειραφέτηση από τους εκάστοτε τυράννους, αλλά και από τις γερασμένες πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Γνωρίζει πως κρατούν στα χέρια τους το θαύμα και πως μπορούν να οικοδομήσουν τον κόσμο του αύριο, με την επιστήμη και την τεχνολογία ως τις μόνες «θεότητες» που μπορούν να τους εγγυηθούν πρόοδο, ευημερία, ευτυχία, άνοδο σε ανώτερο πολιτισμικό επίπεδο και τις προϋποθέσεις για τη συνοδοιπορία τους, μακριά από τη δεισιδαιμονία και το σκότος.

Η πένα ενάντια στη λήθη

Ο Βερν οραματίζεται το μέλλον και το υφαίνει με πλήθος ιστοριών, στο κέντρο των οποίων υπάρχει πάντα ο ριψοκίνδυνος άνθρωπος, που τολμά να αναμετρηθεί με τον εαυτό του, τη φύση, το σύμπαν και το άγνωστο. Γράφει από το πρωί ως το απόγευμα, κάνοντας μόνο ένα σύντομο διάλειμμα για να πάει περίπατο στο ζαχαροπλαστείο της γειτονιάς του, προκειμένου να απολαύσει, όπως ήθελαν οι φήμες, ένα ποτήρι γάλα. Ύστερα, επιστρέφει στα μαγικά τοπία της εκρηκτικής του φαντασίας. Βλέπει παράξενα πλοία να ταξιδεύουν στους ωκεανούς και τους ουρανούς (Είκοσι χιλιάδες Λεύγες κάτω από τη Θάλασσα, Ροβήρος ο Κατακτητής), διαστημόπλοια να ορμούν στο διάστημα (Από τη Γη στη Σελήνη, Γύρω από τη Σελήνη) και ένα πλήθος θαυμαστών μηχανών ν’ αναγγέλλουν το επαναστατικό αύριο. Χαίρεται σα δεκαπενταετής Πλοίαρχος, που αντικρίζει για πρώτη φορά τους ορίζοντες των ονείρων του πέρα από την πλώρη του καραβιού του, κυρίως γιατί περιμένουν να τους επιβεβαιώσει. Κατά βάθος, νιώθει υπερήφανος και δικαιωμένος, επειδή γνωρίζει ότι κάποτε θα επαληθευτεί, απλώς είναι ζήτημα χρόνου να γίνει αυτό. Επιστρέφει, λοιπόν, στο γραφείο του και συνεχίζει την οικοδόμησή τους. Στα σύντομα διαλείμματα της εργασίας του, για να ξεκουραστεί, ταξιδεύει. Κάνει το Γύρο του Κόσμου σε 80 Ημέρες, Πέντε Εβδομάδες με Αερόστατο και ένα Ταξίδι στο Κέντρο της Γης.

Σαλπάροντας γι’ άγνωστους κόσμους

Έχοντας συγκρουστεί ευθέως με κάθε λογοτεχνική νόρμα της εποχής του, ο Βερν κινδυνεύει να θεωρηθεί μάγος και να καεί σε μια διαφορετική πυρά, εκείνη της κοινωνικής απομόνωσης του «γραφικού». Έτσι, μεταμφιέζεται σε συγγραφέα που γράφει παράξενες ιστορίες, για παραμυθένια ταξίδια σε εξωτικούς κόσμους. Μέσα από αυτά, στέλνει το μήνυμά του στον άνθρωπο, πιστεύοντας ότι θα τον βοηθήσει ν’ απαλλαγεί απ’ τις δεισιδαιμονίες, τις προλήψεις και τα φαντάσματα του παρελθόντος και να ανακαλύψει τις δυνάμεις που διαθέτει. Το αποδεικνύει έμπρακτα, αλλά με το δικό του τρόπο. Ταξιδεύει στην Τρανσυλβανία, «τη χώρα πέρα από τα δάση, όπου τα πάντα μπορούν να συμβούν» και επισκέπτεται τον Πύργο των Καρπαθίων, για να αποδείξει πως δεν κατοικείται από βρυκόλακες, αλλά από ανθρώπους. Συνεχίζει μέχρι την Αρκτική και φτάνει ως τη Σφίγγα των Πάγων, δείχνοντας σε όλους ότι εκεί πέρα, στις εσχατιές του κόσμου, δεν υψώνεται καμία υπερκόσμια ανθρώπινη μορφή, που «το χρώμα του δέρματός της έχει την τέλεια ασπράδα του χιονιού», αλλά σκέτος πάγος. Τέλος, για να πείσει τους πάντες, επιστρατεύει τα μεγάλα μέσα, επιλέγοντας την ωραιότερη και πιο σπουδαία μεταμφίεσή του: του πλοιάρχου Νέμο, προστάτη των απανταχού της Γης αδικημένων, κατατρεγμένων και δυστυχισμένων, δεινοπαθούντων και βασανισμένων, από τον ζυγό αυτοκρατοριών και βασιλείων, ανθρώπων.

Η ελεύθερη δημοκρατία των θαλασσών

Ο Βερν, στον αινιγματικό καπετάνιο Νέμο, ενσαρκώνει όλη του την υπαρξιακή αγωνία και τον βάζει να κατασκευάσει ένα πρωτοποριακό μηχάνημα, ένα μυθικό υποβρύχιο, ονόματι «Ναυτίλος», που λειτουργεί ως οχυρό της ανθρώπινης δίψας για ελευθερία. Ο «Ναυτίλος» ταξιδεύει Είκοσι χιλιάδες Λεύγες κάτω από τη Θάλασσα, προκειμένου ν’ αποδείξει στους μαγεμένους επιβάτες-αναγνώστες τις απεριόριστες δυνατότητες εξέλιξης και χειραφέτησης που παρέχει η επιστήμη. Βεβαίως, ο Βερν αναγνωρίζει πως ο Νέμο μπορεί να φαντάζει εξωπραγματικός στους αναγνώστες, αν όχι και ο ίδιος ο άρχοντας της κόλασης, που επιχειρεί με τις μαγγανείες του να τους παρασύρει στον όλεθρο της απώλειας. Όταν, μάλιστα, αυτός ο παράξενος, μυστηριώδης, αινιγματικός και ρομαντικός ήρωας, ο δημιουργός του απίθανου, αποβάλλει το προσωπείο του μεγαλόψυχου ελεήμονα και εμφανίζεται ως ένας απάνθρωπος τιμωρός, προκειμένου να τους αφυπνίσει, κίνηση που αδυνατούν να κατανοήσουν, τότε οι αμφιβολίες τους γίνονται βεβαιότητες. Το γνωρίζει, βεβαίως, κι ο Βερν ότι έχει παρερμηνευτεί, διότι, παρ’ όλο που μιλάει τη γλώσσα τους, μιλάει, ταυτόχρονα, σε μια ξένη γλώσσα. Δεν τον καταλαβαίνουν και δε θα τον καταλάβουν. Κι έτσι, το μόνο που του μένει είναι η μελαγχολία της διαπίστωσης του χάσματος ανάμεσά τους, καθώς και της μοίρας του, που επέλεξε αυτήν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, κάπου εκεί στις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης του 19ου αιώνα, να τον στείλει σε αυτόν τον απίθανο πλανήτη Γη, του οποίου οι κάτοικοι απλώς εκστασιάζονται με τα παραμύθια του σαν μικρά παιδιά. Είναι, σίγουρα, πικρή η συνειδητοποίηση της μοναξιάς του, αλλά συνεχίζει την προσπάθεια. Έτσι, όταν αναδύεται από τα βάθη των ωκεανών μια συμβολική προσπάθεια διερεύνησης του αγνώστου και αποβιβάζεται στη Μυστηριώδη Νήσο, το πιο ποιητικό και φιλόδοξο μυθιστόρημά του, εμφανίζεται διαφοροποιημένος. Έχοντας κατανοήσει την ανθρώπινη αδυναμία, βοηθάει μια μικρή ομάδα ναυαγών να επιβιώσουν και να οργανωθούν σε οικογένεια.

Οι επιστήμες στο σύμπαν του Βερν

Μέσω της πένας του, ο Βερν προανήγγειλε τον ερχομό ασύλληπτων έως τότε καινοτομιών, με πλέον εντυπωσιακά παραδείγματα τ’ αεροπλάνα, τα ελικόπτερα, τ’ αυτοκίνητα, τα διαστημόπλοια, τα διαπλανητικά ταξίδια, τα υποβρύχια, τα παγκόσμια δίκτυα επικοινωνίας, τα πελώρια σε ύψος οικοδομήματα από ατσάλι και γυαλί (κοινώς, τους ουρανοξύστες!), τον κινηματογράφο, τα κλιματιστικά και τις αυτόματες υπολογιστικές μηχανές. Στις δε περιπλανήσεις και περιπέτειες των ηρώων του, προσέφερε αξιοθαύμαστα ρεαλιστικές και ακριβείς περιγραφές, επενδύοντας κάθε έργο του με τις επιστημονικές γνώσεις της εποχής του, αν και, ενίοτε, τις υπερέβαινε χάριν της φαντασίας. Στο Από τη Γη στη Σελήνη, για παράδειγμα, η εντυπωσιακή ιδέα του να στείλει αστροναύτες στη Σελήνη, εκσφενδονίζοντάς τους από ένα πελώριο κανόνι, αποτελούσε σίγουρη καταδίκη σε θάνατο, λόγω της αναπτυσσόμενης επιτάχυνσης, αφού ένα ανθρώπινο σώμα βάρους, παραδείγματος χάριν, 80 κιλών θα υφίστατο βάρος 3.500 τόνων σε ένα κλάσμα του δευτερολέπτου. Το εν λόγω γεγονός σίγουρα γνώριζαν τόσο ο Βερν, όσο και οποιοσδήποτε σύγχρονός του επιστήμονας, αλλά το κανόνι ήταν μια ιδέα πολύ οικεία για τους αναγνώστες. Επίσης, αν και προέβλεψε τις συνθήκες μηδενικής βαρύτητας στο διάστημα, υπέθεσε ότι αυτές θα ισχύουν μόνο στα μισά της απόστασης μεταξύ Γης και Σελήνης, εκεί όπου οι βαρυτικές αλληλεπιδράσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των δύο ουράνιων σωμάτων αλληλοεξουδετερώνονται. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν συγκεκριμένα σημεία στα οποία πράγματι τα δύο βαρυτικά πεδία εξισορροπούν την τροχιά ενός δορυφόρου, εντούτοις αυτό που δημιουργεί την έλλειψη βαρύτητας σε ένα διαστημόπλοιο είναι το αποτέλεσμα της ισορροπίας μεταξύ φυγοκέντρου δύναμης και βάρους των αστροναυτών: η βαρύτητα της Γης είναι πάντα παρούσα, αλλά οι αστροναύτες βρίσκονται σε κατάσταση συνεχούς ελεύθερης πτώσης προς τη Γη και γι’ αυτό αισθάνονται αβαρείς. Αυτές οι εξαιρέσεις, βεβαίως, σε τίποτα δεν ανατρέπουν την πολύτιμη συνεισφορά του Βερν στη λογοτεχνική επιστημονική φαντασία, ενώ είναι σίγουρο πως τα βιβλία του άσκησαν σημαντική επιρροή στους μεταγενέστερους επιστήμονες. Αυτό, άλλωστε, είχαν δηλώσει οι τρεις πρωτεργάτες των διαστημικών πτήσεων, Konstantin Tsiolkovsky, Robert Goddard και Hermann Oberth, όπως και ο Yuri Gagarin, ο πρώτος άνθρωπος που εκπροσώπησε την ανθρωπότητα στο διάστημα, ο Neil Armstrong, που πρώτος βάδισε στον ξένο κόσμο της Σελήνης, ο εφευρέτης της βαθύσφαιρας, William Beebe, καθώς και ο πρώτος πολικός εξερευνητής, ο ναύαρχος Richard Byrd.

Έφοδος στον ουρανό

Τα θαυμαστά ταξίδια του Βερν στην κρύα κοσμική νύχτα προέβλεψαν με αξιοσημείωτη ακρίβεια την επέκταση του φυσικού περιβάλλοντος του ανθρώπου πέρα από τη Γη. Στα βιβλία του Από τη Γη στη Σελήνη και Γύρω από τη Σελήνη προέβλεψε ότι η πρώτη επανδρωμένη πτήση θα γινόταν στο φυσικό δορυφόρο της Γης, με πολλές εκ των περιγραφών και των λεπτομερειών να παρουσιάζουν, παραδόξως, εκπληκτικές ομοιότητες με τις διαστημικές αποστολές «Απόλλων», που πραγματοποιήθηκαν ακριβώς 100 χρόνια μετά. Ακόμα, περιγράφει την πρώτη απόπειρα επικοινωνίας με εξωγήινα όντα: μια επιστημονική αποστολή στη Σιβηρία θα κατασκεύαζε στις αχανείς στέπες τεράστιες γεωμετρικές φιγούρες (όπως, για παράδειγμα, το νόμο του τετραγώνου της υποτείνουσας) με φωσφορίζοντες χαρακτήρες, έτσι ώστε κάθε ευφυές ον να είναι σε θέση να τις αποκωδικοποιήσει και, στη συνέχεια, ν’ απαντήσει στους Γήινους με έναν παρόμοιο τρόπο. Αυτή η φανταστική αποστολή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, όμως έναν αιώνα αργότερα, το 1960, ο νεαρός ραδιοαστρονόμος Frank Drake σημάδεψε το 26 μέτρων ραδιοτηλεσκόπιό του στον ουρανό της πολιτείας West Virginia, ψάχνοντας για σήματα ευφυούς ζωής στα μικροκύματα, σηματοδοτώντας έτσι την απαρχή του πασίγνωστου προγράμματος αναζήτησης εξωγήινης νοημοσύνης (search for extraterrestrial intelligence, SETI). Επιπροσθέτως, το 1846, ο διευθυντής του Αστεροσκοπείου της Τουλούζης, Frédéric Petit, ανακοίνωσε την ανακάλυψη ενός δεύτερου δορυφόρου της Γης, με περίοδο περιστροφής τις 2 ώρες και 45 λεπτά. Αυτή δεν έγινε αποδεκτή από την πλειοψηφία των αστρονόμων εκείνης της εποχής και κατά πάσα πιθανότητα θα είχε ξεχαστεί, αν δεν είχε πέσει στα χέρια του νεαρού Ιουλίου Βερν, ο οποίος την έκανε πασίγνωστη στο βιβλίο του Από τη Γη στη Σελήνη. Σε αυτό, ο Βερν φαντάστηκε τον επανδρωμένο πύραυλο, κατά την πορεία του προς τη Σελήνη, να περνάει πολύ κοντά από «έναν τεράστιο μετεωρίτη δορυφόρο της Γης», που αλλάζει την πορεία του πυραύλου, με αποτέλεσμα, αντί αυτός να πάει στον προορισμό του, να κάνει έναν τεράστιο γύρο της Σελήνης, καταλήγοντας τελικά πάλι στη Γη.

Κομήτες και μετεωρίτες

Στο βιβλίο Εκτόρ Σερβαντάκ, γνωστό και ως Πάνω σ’ έναν Κομήτη, περιγράφεται ένα από τα πλέον ιδιαίτερα ταξίδια: Ένας κομήτης, που ονόμασε «Γαλλία» (Gallia), πέρασε ξυστά από τη Γη και παρέσυρε ένα κομμάτι της, μαζί με αρκετούς από τους κατοίκους της, οι οποίοι για τα επόμενα δύο χρόνια θα πρέπει να μάθουν να ζουν στο εχθρικό περιβάλλον του διαστήματος, πριν ο ίδιος κομήτης τους ξαναφέρει στη Γη. Στη διάρκεια αυτού του συγκλονιστικού διαστημικού ταξιδιού, θα περάσουν από την Αφροδίτη, θα «συλλάβουν» έναν αστεροειδή και θα πλησιάσουν πολύ κοντά στους πλανήτες Δία και Κρόνο. Εν ολίγοις, ο Βερν περιγράφει τις αποστολές Voyager της NASA, που θα λάμβαναν χώρα 100 χρόνια μετά! Επίσης, βάζει τον αστρονόμο Palmyrin Rosette να εξερευνά τον πυρήνα του κομήτη Gallia, πολύ πριν ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (European space agency, ESA) στείλει το διαστημόπλοιο Rosetta στον κομήτη 67P/Churyumov–Gerasimenko, για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Τέλος, το όχημα-χαμαιλέοντας που περιέγραψε ο Βερν στο Ο Άρχοντας του Κόσμου, γνωστό και ως Ο Κοσμοκράτορας, έχει αρκετές αναλογίες με το επαναχρησιμοποιούμενο όχημα που κατασκεύασε η NASA, γνωστό ως διαστημικό λεωφορείο.

Από τη Γη στη Σελήνη

Ακόμα και την επιστροφή στη Γη προέβλεψε σωστά ο Βερν: οι αστροναύτες του, όπως και το πλήρωμα της αποστολής «Απόλλων 11», πυροδότησαν ρουκέτες για να δοθεί η κατάλληλη ώθηση που αποδέσμευσε το διαστημόπλοιο από το πεδίο έλξης της Σελήνης και πυροδότησε το ταξίδι της επιστροφής. Μετά την είσοδο του διαστημόπλοιου στη γήινη ατμόσφαιρα, αφού η ταχύτητά του ανακόπηκε αποτελεσματικά λόγω της τριβής (όπως πολύ σωστά προέβλεψε ο Βερν), το «Απόλλων 11» προσθαλασσώθηκε στον Ειρηνικό ωκεανό, μόλις 5 χιλιόμετρα από το σημείο προσθαλάσσωσης που επέλεξε ο Βερν για το δικό του πύραυλο. Το πλοίο του Αμερικανικού Ναυτικού, Susquehanna, κατέφτασε στο σημείο για να περισυλλέξει τους 3 ήρωες του μυθιστορήματος, που, στη συνέχεια, περιχαρείς, έκαναν το γύρο του θριάμβου, περιδιαβαίνοντας τις γειτονικές πόλεις με τρένο «μεγάλης ταχύτητας», επευφημούμενοι σαν ήρωες από τα έξαλλα πλήθη που είχαν συγκεντρωθεί παντού στη διαδρομή. Αντίστοιχα, ελικόπτερα του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού και το πλοίο Hornet συνέδραμαν στην περισυλλογή των αστροναυτών της αποστολής «Απόλλων 11», οι οποίοι βγήκαν φορώντας προστατευτικά ρούχα. Ο γύρος του θριάμβου τους, όμως, καθυστέρησε, αφού αμέσως μετά την έξοδό τους από το διαστημόπλοιο μεταφέρθηκαν σε ένα βιολογικά απομονωμένο εργαστήριο, προκειμένου να διαπιστωθεί αν έφερναν μαζί τους επικίνδυνους μικροοργανισμούς από τη Σελήνη. Τίποτα τέτοιο δεν αποδείχθηκε, πράγμα που επιβεβαίωσε την παντελή έλλειψη κάθε μορφής ζωής έξω από τη Γη, τουλάχιστον στη γειτονιά του σύμπαντος που κατοικούμε. Ίσως, τελικά, ο Βερν να το είχε προβλέψει και αυτό, γι’ αυτό και δεν ταλαιπώρησε τους αστροναύτες του με καραντίνα, αλλά τους παρέδωσε κατ’ ευθείαν στην αγκαλιά της δόξας.

Πηγές