«Η Γαλλική επανάσταση υπήρξε μια μακρινή συνέπεια της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης και του αγώνα της για την ελευθερία της πίστης. […] Η Civitas Dei επί της γης μετατρέπεται σε κοινωνικό συμβόλαιο, ο Χριστιανισμός σε θρησκεία της ανθρωπότητας, το χριστιανικό πλάσμα σε φυσικό άνθρωπο, η ελευθερία κάθε χριστιανού ανθρώπου σε αστική ελευθερία μέσα στο κράτος και η θρησκευτική ηθική συνείδηση σε “libre communication des pensées et des opinions”».
Karl Löwith
«Τουλάχιστον μέχρι τον 3ο μ.Χ. αιώνα το χριστιανικό δόγμα είχε αφομοιώσει από την εξαιρετικά διαδεδομένη φιλοσοφία του Στωικισμού την έννοια της εξισωτικής Φυσικής Κατάστασης, που είχε ανεπανόρθωτα χαθεί. Και μολονότι δεν ήταν δυνατόν να μιλήσουμε για κοινωνική και οικονομική οργάνωση του Κήπου της Εδέμ, οι ορθόδοξοι θεολόγοι κατόρθωσαν να χρησιμοποιήσουν τον ελληνορωμαϊκό μύθο για ν’ απεικονίσουν το δόγμα της Πτώσης […] Οι περισσότεροι μεταγενέστεροι Πατέρες συμφώνησαν ότι ανισότητα, δουλεία, καταπιεστική κυβέρνηση και ιδιωτική ιδιοκτησία δεν είχαν καμία θέση στην αρχική πρόθεση του Θεού και είχαν εμφανιστεί μόνο σαν αποτέλεσμα της Πτώσης. Από την άλλη μεριά, από τότε που συνέβη η Πτώση, άρχισε μια ανάπτυξη, που κατέστησε απολύτως απαραίτητους κάτι τέτοιους θεσμούς. Καθώς διαφθάρηκε από το Προπατορικό Αμάρτημα, η ανθρώπινη φύση απαιτούσε καταναγκασμούς, που δεν τους είχε μια εξισωτική τάξη πραγμάτων έτσι, ανισότητες πλούτου, κοινωνικής θέσης και εξουσίας ήταν όχι μόνον επιπτώσεις της αμαρτίας, αλλά και γιατρικά για την αμαρτία. Οι μοναδικές συστάσεις, τις οποίες μπορούσε να επιτρέψει η άποψη αυτή, ήταν συστάσεις προς άτομα, που αναφέρονταν μόνο σε προβλήματα προσωπικής διαγωγής».
Norman Cohn
«Η ιστορία είναι πειραματική πολιτική». Ο εκφορέας αυτής της ρήσης δεν είναι άλλος από τον Joseph de Maistre, τον γνωστό στοχαστή και εκπρόσωπο της πολιτικής «αντίδρασης», που εναντιώθηκε σφοδρά στη Γαλλική επανάσταση, σκιαγραφώντας μια μάλλον ζοφερή εικόνα για την ανθρώπινη φύση. Το όνομά του, σε όσους είναι γνωστό, ακούγεται μάλλον σαν ένας εφιάλτης του παρελθόντος, ενδεχομένως μια ξεχασμένη και άγρια απειλή που έχει καταδικασθεί σε απόλυτη σιγή, μετά από την γενναία πρόοδο της Ιστορίας, κατά τους τελευταίους δύο αιώνες. Στον εικοστό αιώνα όμως, ύστερα από τα δύο μεγάλα αποτυχημένα «πειράματα» ολοκληρωτισμού και τους δύο παγκοσμίους πολέμους, η φωνή του Maistre ανασύρθηκε, κατά κάποιον τρόπο, από τη λήθη (παρότι ουδέποτε λησμονήθηκε ολότελα), για να χρησιμοποιηθεί ως μια προφητική προειδοποίηση για τα δεινά του νεωτερικού κόσμου. Ήταν ο πολιτικά φιλελεύθερος και εμιγκρές φιλόσοφος από τη σοβιετική Ρωσία, Isaiah Berlin, αυτός που έστρεψε ξανά τα φώτα στον παλιό Γάλλο διανοητή, καθώς και σε άλλους, με αποτέλεσμα να χαρακτηρισθεί «αντιδραστικός». Τι ήταν λοιπόν εκείνη η Γαλλική επανάσταση του 1789, ποιες οι αιτίες και ποιο το μέλλον της, σύμφωνα με εκείνον; Σύμφωνα με τον Joseph de Maistre, η Γαλλική επανάσταση υπήρξε κάτι μοναδικό στην ανθρώπινη ιστορία. Η μοναδικότητά της είναι όμως κακή: η Γαλλική επανάσταση, εξηγεί, είναι ίσως κάτι το ριζικά κακό, μια πρωτοφανής και σατανική μείξη πλήθους διαστροφών, ένα αποκρουστικό κράμα χαμέρπειας και ωμότητας. Όταν ο Maistre χαρακτηρίζει τη Γαλλική επανάσταση «σατανική», δεν το εννοεί απλώς μεταφορικά. Αντίθετα, πάγια άποψή του είναι ότι αυτή υπήρξε μια ευθεία επίθεση προς τη χριστιανική πίστη, καθώς και στους ανθρώπινους θεσμούς που αυτή εμπνέει με την ιερότητά της. Για να θεμελιωθεί ένας θεσμός, πρέπει να στηριχθεί πάνω σε μια θρησκευτική ιδέα. Οι θεσμοί είναι ισχυροί και έχουν διάρκεια καθόσον είναι «αποθεωμένοι», λέει ο ίδιος χαρακτηριστικά. Αυτούς τους «ιερούς» θεσμούς λοιπόν είναι που αμφισβητεί η φιλοσοφία, με ιδεολογικό της αρχηγό τον Rousseau. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί πως ο Maistre μεταχειρίζεται και κοσμικά επιχειρήματα, επικαλούμενος την ωφελιμότητα των θρησκειών, ανεξαρτήτως της αλήθειας του δογματικού περιεχομένου τους. «Είτε κοροϊδεύουμε τις θρησκευτικές ιδέες είτε τις σεβόμαστε δεν έχει σημασία», λέει ο ίδιος. «Αληθινές ή ψεύτικες, συγκροτούν τη μοναδική βάση όλων των θεσμών που έχουν διάρκεια».
Ο Maistre υπερασπίζεται πολιτικά τον Χριστιανισμό, λέγοντας ότι αυτός δεν υπήρξε ποτέ ανατρεπτικός ενάντια στην κρατική εξουσία, αλλά αντίθετα την εδραίωνε και συνεργαζόταν αρμονικά μαζί της, καθ’ όλην τη διάρκεια του Παλαιού Καθεστώτος. Εδώ όμως ο Γάλλος στοχαστής προβαίνει σε μια διευκρίνιση: όλα όσα λέει αναφέρονται αποκλειστικά στον Ρωμαιοκαθολικισμό. Παίρνει εντελώς αντίθετη θέση όμως αναφορικά με τον Προτεσταντισμό, τον οποίο χαρακτηρίζει «ξεβρακωτισμό» (“sans-culotte”) της θρησκείας. Οι ομοιότητες μεταξύ των επαναστατικών ιδεών και του Προτεσταντισμού, είναι εντυπωσιακές. Δεν είναι καθόλου περίεργο, λοιπόν, που άρθηκε το Διάταγμα της Νάντης και που έλαβε χώρα η σφαγή του Αγίου Βαρθολομαίου, για την οποία σε τελική ανάλυση ευθύνονται οι ίδιοι οι Προτεστάντες. Σύμφωνα πάντα με τον Maistre, η προτεσταντική ομολογία είναι καταστροφική τόσο για τους πολιτικούς όσο και για τους θρησκευτικούς θεσμούς, αφού στηριζόμενη σε έναν ατομικιστικό «βιβλιοκεντρισμό», δίνει το κάθε άτομο τη δυνατότητα να αμφισβητήσει τα θρησκευτικά δόγματα με τον ατομικό του νου, αρνούμενος την υποταγή σε ανώτερες αυθεντίες, τόσο τις εκκλησιαστικές, όσο και στις κοσμικές-κρατικές. Ο Προτεσταντισμός, εξηγεί, είναι η αδιάκοπη άλωση των θρησκειών εκ των ένδον και, δεδομένου ότι η θρησκεία είναι πάντοτε πολιτικά αναγκαία, αυτός (ενν. ο Προτεσταντισμός) καταλήγει να αποτελεί ροπή προς την «αναρχία», αποδεικνυόμενος στην πράξη χειρότερος όχι μόνο από το Ισλάμ, αλλά ακόμη και από τις παγανιστικές θρησκείες[1]. Μήπως είναι τυχαίο ότι μέχρι τώρα κανένας από τους προτεστάντες δεν στάθηκε στο πλευρό του βασιλιά και της δίκαιης υπόθεσής του;
«Ο προτεσταντισμός δεν είναι μονάχα ένοχος για τα δεινά που προκάλεσε η εγκαθίδρυσή του. Είναι αντι-μοναρχικός εκ φύσεως, είναι στασιαστής κατ’ ουσίαν, είναι θανάσιμος εχθρός κάθε εθνικής λογικής. Αντικαθιστά τα πάντα με την ατομική λογική, δηλαδή καταστρέφει τα πάντα»[2].
Μήπως είναι συμπτωματικό, αναρωτιέται ξανά ο Maistre, το γεγονός ότι όπου άνθισε ο Προτεσταντισμός, εκεί αναδύθηκε μονάχα η διάσπαση, η κριτική ορθολογική αμφισβήτηση και ο κατακερματισμός;
«Έτσι, προτεσταντισμός είναι θετικά και κυριολεκτικά ο ξεβρακωτισμός της θρησκείας. Ο μεν επικαλείται τον λόγο του Θεού, ο δε τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά στην πράξη πρόκειται για την ίδια θεωρία και το ίδιο αποτέλεσμα. Αυτοί οι δύο αδελφοί διέσπασαν την απόλυτη εξουσία για να τη διαμοιράσουν στο πλήθος».
Ωστόσο, πίσω από τη Γαλλική επανάσταση ο Maistre δεν βλέπει άλλη πηγή από την ίδια τη θεία Πρόνοια. Πράγματι, η επανάσταση ήταν και παραμένει ένα νομοτελειακά αναγκαίο ιστορικό γεγονός, αιτία του οποίου δεν είναι άλλη από την ηθική παρακμή της γαλλικής αριστοκρατίας. Σε αυτό το σημείο ο Maistre εξηγεί ότι σε κάθε κράτος, ακόμη και στις μοναρχίες, υπάρχει ένας συγκεκριμένος αριθμός οικογενειών ευγενών, τις οποίες εύλογα μπορούμε να ονομάσουμε «συνάρχουσες», λόγω του ότι αυτές αποτελούν προέκταση της βασιλικής εξουσίας και, κατά κάποιον τρόπο, διαχειρίζονται μαζί την «ιερότητα» των θεσμών. Αυτή η ιερότητα όμως σβήνει όταν οι εν λόγω οικογένειες δεν είναι ηθικά αγνές. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι, για τον Maistre, οι ευγενείς είναι τέτοιοι εκ φύσεως, λόγω δηλαδή της καταγωγής τους, οπότε δεν μπορεί να γίνει ευγενής κάποιος που δεν είναι τέτοιος εκ φύσεως. «Η ιστορία όλων των εποχών και όλων των λαών θα σας πείσει για δυο αδιαφιλονίκητες αλήθειες», λέει χαρακτηριστικά. «Ότι η ισότητα είναι αδύνατη και ότι η κληρονομική αριστοκρατία είναι αναπόφευκτη». Οι Γάλλοι, λόγω της έμφυτης καλαισθησίας τους στη χρήση της γλώσσας, έχουν συνηθίσει να παίζουν, κατά κάποιον τρόπο, τον ρόλο του «παιδαγωγού» των υπόλοιπων ευρωπαϊκών εθνών[3]. Ίσως λοιπόν δεν είναι τόσο παράξενο το γεγονός ότι σήμερα επιλέχθηκαν από τον Θεό για να παιδαγωγήσουν την Ευρώπη ξανά, αυτή τη φορά όμως με τα παθήματά τους. Εξάλλου, οι Γάλλοι είναι κατά μία έννοια «ερωτευμένοι» με τη μοναρχία, και αυτό διακρίνεται εύκολα, αν παρατηρήσει κανείς όλη την ιστορία τους. Πίσω από τις αυστηρές και απαισιόδοξες διαγνώσεις του Maistre για την κοινωνική κατάσταση, ξεπροβάλλει η ακόμη πιο απαισιόδοξη ανθρωπολογία του: οι άνθρωποι δεν είναι ελεύθεροι και οι πόλεμοι, που είναι διαρκείς και διαδέχονται ο ένας τον άλλο σχεδόν αδιάκοπα μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, δεν είναι παρά ένα ακόμη όργανο που μεταχειρίζεται η θεία Πρόνοια, για το καλό του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα πιόνι της θεϊκής παντοδυναμίας. Ο Maistre τονίζει συχνά την «ετερογονία των σκοπών»: οι επαναστάτες θέλησαν μεγαλύτερη ελευθερία και, αντ’ αυτής, βυθίστηκαν σε απείρως μεγαλύτερη σκλαβιά, θέλησαν να διαλύσουν τον Χριστιανισμό, αλλά τελικά διαλύθηκαν υπό το πάνσοφο χέρι της θείας Πρόνοιας. Θεωρώντας τον Rousseau σαν τον κύριο θεωρητικό εμπνευστή της επανάστασης, ο Maistre επιτίθεται υπαινικτικά στην «αισιόδοξη» ανθρωπολογία του. Στον κόσμο υπάρχει μόνο βία, εξηγεί, αλλά εμείς έχουμε κακομάθει από τη σύγχρονη φιλοσοφία που λέει ότι όλα είναι καλά, ενώ το κακό έχει κηλιδώσει τα πάντα και, με μια πολύ πραγματική έννοια, όλα είναι κακά, εφόσον τίποτα δεν βρίσκεται στη θέση του.
Η δημοκρατία, όπου αυτή τέλος πάντων κατέστη πολιτικά εφικτή, δεν ήταν παρά μονάχα σε μερικές μικρής κλίμακας κοινωνίες και κατά κανόνα βραχύβια. Ποτέ, μέσα στην ιστορία, δεν έχει υπάρξει μια μεγάλη και αδιαίρετη δημοκρατία. Ο Maistre χρησιμοποιεί εδώ ένα μάλλον «μοντέρνο» παράδειγμα, αυτό της στατιστικής:
«Αν μας έλεγαν ότι ένα ζάρι που ρίχτηκε εκατό εκατομμύρια φορές έδειξε μόνο του αριθμούς 1,2,3,4 και 5, θα μπορούσαμε άραγε να πιστέψουμε ότι ο αριθμός 6 βρίσκεται σε κάποια πλευρά του; Χωρίς αμφιβολία όχι και θα αποδεικνυόταν ότι η μια από τις έξι πλευρές είναι κενή. Ας ανατρέξουμε, λοιπόν, στην Ιστορία. Θα δούμε αυτό που αποκαλούμε Τύχη να ρίχνει ασταμάτητα τα ζάρια εδώ και τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Ήρθε ποτέ η ζαριά ΜΕΓΑΛΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ; Όχι, άρα ο αριθμός δεν υπήρχε στο ζάρι […] Ο παραλληλισμός με το ζάρι είναι εντελώς ακριβής. Αφού από το χωνί της Τύχης βγαίνουν πάντα οι ίδιοι αριθμοί, η θεωρία των πιθανοτήτων μάς επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι δεν υπάρχουν άλλοι αριθμοί».
Βέβαια, η εξουσία του μονάρχη δεν ήταν ποτέ «απόλυτη». Αντίθετα, συνοδευόταν από ιεραρχικούς θεσμούς που υποβοηθούσαν την έκφραση των συμφερόντων των επιμέρους κοινωνικών ομάδων. Επιπλέον, η αριστοκρατία αποτελεί, σύμφωνα με τον Maistre, ένα πραγματικό «ανάχωμα» στην πλουτοκρατία. Συνελόντι ειπείν, αυτή η «αντιπροσωπευτική» φεουδαρχία είναι η τελειότερη τάξη πραγμάτων που έχει υπάρξει μέσα στην ανθρώπινη ιστορία. Στο κάτω κάτω, η ελευθερία πάντοτε ποικίλει ποσοτικά από έθνος σε έθνος και σε καμία περίπτωση δεν είναι κάτι που μπορούν να επιλέξουν οι άνθρωποι κατά βούληση. Κανένα έθνος δεν μπορεί να επιλέξει το πολίτευμά του, αλλά το περισσότερο που είναι σε θέση να πράξει η ανθρώπινη εξουσία είναι απλώς να επαναφέρει ένα συγκεκριμένο λαϊκό δικαίωμα, εφόσον αυτό υπάρχει ήδη στο σύνταγμα και εφόσον οι περιστάσεις ευνοούν μια τέτοια πράξη. Ο Maistre εγκωμιάζει σχεδόν ανεπιφύλακτα το Παλαιό Καθεστώς, διατεινόμενος πως η επανάσταση ήταν σε τελική ανάλυση μέχρι και περιττή, αφού τόσο η φορολογία όσο και η νομολογία, που την αφορά, θα μπορούσαν απλώς να μεταρρυθμιστούν, ίσως αργότερα, σε μια πιο κατάλληλη χρονική συγκυρία. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, εκείνος αναγνωρίζει ότι το καθεστώς είχε διαφθαρεί ηθικά, με αποτέλεσμα τη «φρικτή» Γαλλική επανάσταση. Σε τελική ανάλυση, ο Maistre παροτρύνει τους πολίτες να επαναφέρουν στην εξουσία τον βασιλιά, παρακάμπτοντας τις όποιες αστοχίες του. Μήπως τάχα κάτι τέτοιο, αναρωτιέται, θα αποδειχθεί περισσότερο δύσκολο από ότι η επανάσταση; Σε καμία περίπτωση. Αν η Γαλλική επανάσταση υπήρξε μια καταστροφή και μια ολέθρια εναντίωση στη θεόσδοτη και φυσική τάξη πραγμάτων, εξηγεί, η αντεπανάσταση θα είναι μια απλή και αβίαστη επαναφορά στην προϋπάρχουσα κατάσταση. Όσον αφορά δε τους υπαίτιους της επανάστασης, αυτοί ήδη τιμωρούνται αρκετά, περισσότερο από όσο θα μπορούσαμε να τους τιμωρήσουμε εμείς ποτέ. Δεν πρέπει λοιπόν να φοβηθούμε την πιθανή αντεπανάσταση, διότι είναι βέβαιο ότι αυτή θα διεξαχθεί ανώδυνα.
«Όπως διαφύλαξε την ακεραιότητα της Γαλλίας, παρά τη θέληση και τη δύναμη τόσων Πριγκίπων, που μπροστά του είναι ένα τίποτα, όταν θα έρθει η στιγμή, θα αποκαταστήσει τη γαλλική Μοναρχία, παρά τους εχθρούς της. Θα εκδιώξει αυτά τα θορυβώδη έντομα pulveris exigui jactu. Ο Βασιλιάς θα έλθει, θα δει και θα νικήσει».
[1] Οι παραπάνω στοχασμοί ίσως θυμίσουν σε κάποιους τον Machiavelli, για τον οποίον ο Maistre δεν κρύβει τον θαυμασμό του.
[2] Από την άλλη πλευρά, ο Tomas Payne είναι γνωστό ότι κατηγορούσε τη μοναρχία συνδέοντάς τη με τον Ρωμαιοκαθολικισμό, λέγοντας μάλιστα την περίφημη φράση ότι «η μοναρχία είναι ο παπισμός των κυβερνήσεων». Ο Maistre αναφέρεται κάποτε και σε αυτόν.
[3] Παρεμπιπτόντως, ο Maistre εκφράζει ρητά τον θαυμασμό του για την Αγγλία, την οποία χαρακτηρίζει «ένδοξο έθνος».