Όταν ο Καζαντζάκης συνάντησε τον Ντοστογιέφσκι
Σε όλo το εύρος της καλλιτεχνικής τους δημιουργίας, Καζαντζάκης και Ντοστογιέφσκι εμφορούνται από υπαρξιακές ανησυχίες, από το βαθύ και πολύπλοκο ερώτημα του πώς μπορεί και πρέπει το άτομο να ζήσει τη ζωή του, να την οργανώσει σύμφωνα με κάποιες αρχές, βασικότερες των οποίων ο ιδεαλισμός και η μεταφυσική. Σύμφωνα και με τους δύο, η πίστη και η προσήλωση σε ιδέες διαμορφώνουν το άτομο και οιστρηλατούν την πορεία του στη ζωή. Οι αγωνίες, τα αδιέξοδα και οι δυσκολίες στην πορεία αυτή μπορούν να αρθούν μέσω της καταφυγής στη μεταφυσική. Μια μυσταγωγική-μυστικιστική ατμόσφαιρα, η οποία κυριαρχεί στο έργο του Ντοστογιέφσκι και είναι αδιαμφισβήτητα παρούσα στο έργο του Καζαντζάκη, υποβάλλει στον μελετητή- αναγνώστη του έργου τους, τη λύση στην ανηφορική και επώδυνη πορεία του ανθρώπου στη ζωή, μια πορεία βασισμένη στη στέρηση και στον πόνο (αλγομανία), ως προϋπόθεση για τη λύτρωση, για τη συγχώρεση και τη μετάνοια, που το άτομο στην περίπτωση του ρώσου διανοητή βρίσκει στο πρόσωπο του ορθόδοξου χριστιανικού θεού, ενώ στην περίπτωση του Καζαντζάκη η λύτρωση προκύπτει διαμέσου των ικανοτήτων και της εκλεπτυσμένης φύσης του ίδιου του ατόμου. Το ίδιο το άτομο οφείλει μέσα στον εξαντλητικά απαιτητικό ανήφορο της ζωής να καλλιεργήσει και να αναπτύξει τις ιδιαίτερες εκείνες πνευματικές δυνάμεις, οι οποίες θα του επιτρέψουν να αφήσει το στίγμα του στη ζωή. Μια πνευματική πορεία, μέσα από την οποία με τη συμβολή μιας μορφής ασκητισμού, βασισμένου σε βουδιστικά και χριστιανικά πρότυπα, τη στέρηση και τον πόνο, το άτομο θα οδηγηθεί στην πνευματική του πλήρωση, στην εκπλήρωση του βιολογικού σκοπού του, τη διαμόρφωση μιας πνευματικής παρακαταθήκης και ενός τρόπου ζωής συνακόλουθου με αυτή.
Λίγη συμπόνια για τον Ιάγο
Αν κάτι που βλέπουμε να διατηρείται σταθερό μοτίβο και να δίνει συνοχή στον Ιάγο είναι πως επιδιώκει την δράση όσο τίποτε περισσότερο. «Απόψε η τύχη μου αποφασίζει: μια και καλή με σώζει ή με λιανίζει». Ο Ιάγο είναι ένας παίχτης ή είναι απελπισμένος από τα αποτελέσματα της δράσης του; Πιθανό και τα δύο. Κάθε παίχτης που τον θρέφει το ερέθισμα του ρίσκου είναι ενεργός και ενεργούμενος των αποτελεσμάτων της τύχης. Ο κίνδυνος της πρωτοβουλίας, η αβεβαιότητα της επιτυχίας, η αδρεναλίνη της δράσης είναι το ναρκωτικό για τον Ιάγο και αυτός είναι στην ουσία δέσμιος του εθισμού αυτού.
Το πάθος και το παράλογο στους αδελφούς Καραμαζώφ
Το μεγαλείο του Ντοστογιέφσκι βρίσκεται ακριβώς σε αυτό το σημείο: Έναν αιώνα πριν την καθολική εδραίωση της μεταηθικής κοινωνίας, αυτός μπόρεσε και διέκρινε κόμπο τον κόμπο το νήμα επάνω στο οποίο εξυφάνθηκε, εν είδει «χειραφέτησης», ο σύγχρονος εκλεπτυσμένος ωφελιμισμός ο οποίος παράγει ακόμα και αυτήν την στιγμή που μιλάμε εκατομμύρια καθημερινούς Άιχμαν και Όπενχάιμερ. Άλλωστε, ποια καλύτερη περιγραφή ταιριάζει για τον σύγχρονο κόσμο από τα παρακάτω λόγια; «Αφού τίποτα λοιπόν δεν είναι αληθινό ή ψεύτικο, καλό η κακό, θα έχουμε σαν κανόνα να αναδειχτούμε αποτελεσματικοί, δηλαδή πιο δυνατοί. Ο κόσμος όμως τότε δεν θα χωρίζεται σε δίκαιους κι άδικους αλλά σε αφέντες και δούλους».