Αναμφίβολα οι κακόβουλοι του Σαίξπηρ κουβαλούν πάνω τους το στίγμα της απόρριψης. Ποιός πραγματικά θέλει να συμπονέσει το κακό; Κανένας. Ποιός θα συντρέξει τα παράπονα του δύσμορφου Ριχάρδου (Richard III), του σακάτη “που ακόμα και τα σκυλιά” περιγελούν την παρουσία του; Αυτόν που ούτε η μάνα του δεν θέλει να τον βλέπει; Τι άλλο μπορεί να είναι τα εγκλήματα του από μια ανέλπιδη επίκληση για αγάπη και αποδοχή;
Ποιός αν αφουγκραστεί την Γκόνεριλ (Goneril) και τη Ρέηγκαν (Regan) δεν θα δείξει συμπάθεια στο βάσανο τους από τη δύστροπη δεσποτεία του πατέρα τους; Ποιά κόρη θα κατηγορούσαμε σήμερα αν έκανε το ίδιο πράγμα με τις κόρες του βασιλιά Ληρ για να απαλλαγεί από τα πατριαρχικά του δεσμά; Ποιό δικαστήριο δεν θα τις δικαίωνε;
Είναι ο Κλαύδιος (Claudius), ο θείος του Άμλετ, κακός ή ένας που του έχουν στερήσει τα δικαιώματα του, ένας απόκληρος δευτερότοκος γιός; Δεν είναι οι πράξεις του μια εξέγερση κατά της κληρονομικής ιεραρχίας; Δεν είναι η επίκληση στο δικαίωμα των ευκαιριών αρκετή να του δώσει κίνητρο και δικαίωση για δράση; Αν ο αγώνας για την ελευθερία επιτρέπει το έγκλημα ποιός μπορεί να κατηγορήσει τον Κλαύδιο που διεκδικεί ότι λιμπίζεται το μάτι του και επιθυμεί η ματαιοδοξία του; Ποιός σήμερα δεν θέλει να υπερβεί τα εμπόδια που του θέτει η κοινωνική ιεραρχία; Αν μπορούσαμε, όπως ο Κλαύδιος, με ένα φιαλίδιο δηλητήριου να καταργήσουμε τα σύνορα που μας κρατάνε μακριά από αυτά που θεωρούμε “φυσικά δικαιώματα” ποιός δεν θα έκανε χρήση του; Να λοιπόν ο Κλαύδιος δεν είναι ένοχος. Το λάθος του Κλαύδιου ήτανε μόνο που φανερώθηκε στον Άμλετ. Γιατί κακό δεν είναι εκείνο που οφείλουμε να μην κάνουμε αλλά αυτό που πρέπει να φροντίζουμε μην γίνει φανερό.
Είναι λοιπόν η Ταμόρα ένοχη; Η αιχμάλωτη βασίλισσα του Τίτου Ανδρόνικου; Ξεριζωμένη και αιχμάλωτη, στερημένη από το βασίλειο της, ταπεινωμένη και βασανισμένη, γιατί να μην εκδικηθεί τους φονιάδες των παιδιών της πληρώνοντας τους στα ίσα όσα υπέφερε; Ακούστε με τι χαρά δέχεται το σχέδιο της εκδίκησης που της προτείνει ο Ααρόν “Αχ μαύρε μου γλυκέ, για μένα πιο γλυκός και από την ζωή“. Αν ο Φρανσουά Ολάντ έχει δίκιο τότε γιατί η Ταμόρα να μην αξίζει για τα εγκλήματα της λιγότερο την απονομή χάριτος από ότι η Ζακλίν Σοβάζ1;
Γιατί καταδικάζουμε τον Ιάγο; Δεν είναι η δική μας η δράση το ίδιο καταστρεπτική για άλλους και αυτοκαταστροφική για εμάς τους ίδιους; Ποιός δεν ζήλεψε εκείνον που τον στέρησε από τους δικούς του επαίνους; Ποιός δεν θα έκανε αν μπορούσε, ή αν ήταν αρκετά τολμηρός, κακό σε εκείνον που τον έβλαψε; Αν λοιπόν καταδικάζουμε τον Ιάγο, καταδικάζουμε μαζί και τον εαυτό μας.
Όλοι οι μοχθηροί χαρακτήρες του Σαίξπηρ είναι παραγνωρισμένοι ήρωες που στερήθηκαν την αποδοχή. Μισοχωμένοι πίσω από τις κουρτίνες της ορχήστρας αφήνουν στους καλούς όλο το χειροκρότημα. Για την οικονομία του θεατρικού έργου μοιάζουν απαραίτητοι όσο τα έπιπλα και τα σκηνικά. Είναι περισσότερο όργανα της δικαίωσης των θυμάτων τους παρά πρωταγωνιστές οι ίδιοι. Και όταν αναλαμβάνουν αυτό το ρόλο τότε γίνεται μόνο για να παρακολουθήσουμε την δίκαιη τιμωρία τους όχι για να δικαιωθούν (Richard III).
Τι θα ήταν όμως ο Χριστός χωρίς τον Ιούδα; Αυτή είναι οι μοίρα των μοχθηρών του Σαίξπηρ. Η παραγνώριση του Ιούδα. Χωρίς αυτούς ποιό δράμα θα γνώριζε την κορύφωση του; Ας είμαστε επιεικείς μαζί τους. Ας τους αφήσουμε να μας εκθέσουν τον μονόλογο τους, ας σκύψουμε στις σκέψεις τους, ας μοιραστούμε τις αποτυχίες τους. Να λοιπόν που πασχίζουν με τις λέξεις, ξιφομαχούνε με τις σκέψεις, ξεδιπλώνουν τις κρυμμένες τους σελίδες. Τους ακούμε με αδερφική στοργή να αιτιολογούν ενώπιον μας τις πράξεις τους, ας τους αφήσουμε να εκθέσουν τα βάσανα και τα παθήματα τους. Δεν είναι άλλωστε και δικά μας; Το μόνο που ζητάνε είναι λίγη από την προσοχή μας, αυτοί θα κάνουνε τα υπόλοιπα. Για χάρη μας θα γυμνώνουσε τις σκέψεις τους. Τι είναι αυτό που ζητάνε τελικά; Λίγη συμπόνια. Την κατανόηση.
Και κάτι που θα μπορούσε να είναι μια ταπεινή πρόταση
Αν οι σύγχρονες παραστάσεις ήταν τολμηρές αρκετά θα μπορούσαμε να είχαμε εντελώς διαφορετικές αναγνώσεις του Σαίξπηρ και να μην προσπαθούνε απλά να μας σοκάρουνε με την avant garde διάθεση τους, τότε μπροστά μας θα έσβηνε η διαχωριστική γραμμή που κρατάει σε απόσταση το άσπρο από το μαύρο. Καλοί και μοχθηροί, δίκαιοι και άδικοι, εγκληματίες και θύματα θα ήταν θολές αντανακλάσεις μιας όχι τόσο “πολιτικά ορθής” διευθέτησης. Μια παρεξήγηση προθέσεων. Μια έμπνευση θα μπορούσε άλλωστε να είναι οι θεωρίες του συρμού για την συναινετική “win-win” αντιμετώπιση κρίσεων. Θα έπρεπε πραγματικά κάποτε τα όσα διδάσκουν οι καθηγητές στα πανεπιστήμια, για τις “νέες μεθόδους διαχείρισης συμπεριφορών”, να βρούνε την εφαρμογή τους και στα Σαιξπηρικά δράματα.
Να μια ιδέα που προκαλεί για τον πειραματισμό της. Ας ακολουθήσουμε το κήρυγμα του “συμπεριφορισμού” και ας μπει ο καθένας μας στην θέση του «μοχθηρού» ήρωα. Δικαιολογήστε λοιπόν την συμπεριφορά του μαυριτανού Ααρόν (Aaron the Moor). Οι βιασμοί, οι ακρωτηριασμοί και οι δολοφονίες του θα ειδωθούν τότε κάτω από ένα πιο ανεκτικό βλέμμα, ένα δυσάρεστο περιστατικό της “στιγμιαίας” επιλογής του που αξίζει την “συγχώρεση” μας. Με άλλα λόγια καλούμαστε να σκεφτούμε τι είναι εκείνο που έκανε τον Ιάγο να συμπεριφερθεί περίεργα, άδικα, επιθετικά, προσβλητικά, ενοχλητικά και υποτιμητικά, να καταστρέψει και να καταστραφεί.
Οι μοχθηροί του Σαίξπηρ (Shakespeare’s Villains)2 δεν ζητάνε αθώωση αλλά την κατανόηση μας.
- Ο πρόεδρος της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ έδωσε χάρη στην καταδικασμένη σε 10ετή φυλάκιση Ζακλίν Σοβάζ που το 2012 , μία ημέρα μετά την αυτοκτονία του γιου της, πυροβόλησε στην πλάτη τον σύζυγό της που κακοποιούσε την ίδια και τα παιδιά της επί 47 χρόνια. Η Σοβάζ είχε διαρκώς σε όλη την περίοδο της παραμονής της στην φυλακή την συμπαράσταση των τριών κόρων της.
- Αξίζει να πούμε πως την ημέρα που γράφτηκαν αυτές οι σκέψεις στην Αθήνα παρουσιάζονταν το έργο Shakespeare’s Villains του Steven Berkoff.
