Αποσπάσματα βιβλίων/μεταφράσεις
μτφρ.: Μύρων Ζαχαράκης
ΚΕΙΜΕΝΟ
Το 1989, τα πολιτικά συστήματα τριών αιώνων έλαβαν τέλος στην Ευρώπη: αναφέρομαι στην ισορροπία δυνάμεων και στην αυτοκρατορία. Εκείνο το έτος, το 1989, σηματοδότησε όχι μόνο το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αλλά επίσης, και πρώτιστα, το τέλος ενός ευρωπαϊκού κρατικού συστήματος που χρονολογείται από τον Τριακονταετή Πόλεμο. Η 11η Σεπτεμβρίου μας έδειξε μια απ’ τις επιπτώσεις της αλλαγής αυτής. Για να κατανοήσουμε το παρόν, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε το παρελθόν, γιατί το παρελθόν παραμένει πάντα, τρόπον τινά, μαζί μας. Λοιπόν, η διεθνής τάξη παλαιότερα βασιζόταν είτε στην ηγεμονία, είτε στην ισορροπία. Πρώτη ήρθε χρονικά η ηγεμονία. Στον αρχαίο κόσμο, η τάξη ήταν συνώνυμη της αυτοκρατορίας. Εκείνοι εντός της αυτοκρατορίας είχαν τάξη, πολιτισμό και κουλτούρα. Έξω παραμόνευαν οι «βάρβαροι», το χάος και η αταξία. Η εικόνα της ειρήνης και της τάξης μέσ’ από ένα ενιαίο ηγεμονικό κέντρο εξουσίας παραμένει ισχυρή από τότε. Οι αυτοκρατορίες, ωστόσο, δεν χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη ευελιξία. Η διατήρηση της αυτοκρατορίας – και η ουσία μιας αυτοκρατορίας είναι διαφορετική – απαιτεί συνήθως αυταρχικές μορφές πολιτικής διακυβέρνησης. Οι καινοτομίες, ιδίως στην κοινωνία και την πολιτική, θα οδηγούσαν την αυτοκρατορία σε αστάθεια. Ιστορικά, λοιπόν, οι αυτοκρατορίες ήταν γενικά στατικές πολιτικές οντότητες. Στην Ευρώπη, βρέθηκε μια μέση οδός μεταξύ της εκδοχής του «χάους» (των μη αυτοκρατορικών σχηματισμών) και την «ακαμψία» (της αυτοκρατορίας): πρόκειται για το μικρό κράτος. Το μικρό κράτος πέτυχε να εδραιώσει την κυριαρχία της εξουσίας, αλλά μόνο μέσα σε μια γεωγραφικά περιορισμένη δικαιοδοσία. Έτσι, η εσωτερική τάξη «εξαγοράστηκε» με το τίμημα της διεθνούς αναρχίας. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των μικρών κρατών της Ευρώπης ήταν μια πηγή προόδου, αλλά το σύστημα απειλούνταν διαρκώς από μια πιθανή υποτροπή στο χάος από τη μια πλευρά, και από την ηγεμονία μιας ενιαίας δύναμης, από την άλλη. Η λύση σε αυτό ήταν η ισορροπία δυνάμεων, ένα σύστημα αντισταθμιστικών συμμαχιών που έγινε αντιληπτό ως η προϋπόθεση της ελευθερίας για την Ευρώπη. Επιτυχημένοι συνασπισμοί άρχισαν λοιπόν να συγκροτούνται, για να ματαιώσουν τις ηγεμονικές φιλοδοξίες, πρώτα της Ισπανίας, μετά της Γαλλίας και τελικά της Γερμανίας.
Αλλά και το σύστημα ισορροπίας δυνάμεων είχε μιαν εγγενή αστάθεια, δηλαδή τον διαρκώς υπαρκτό κίνδυνο ενός πολέμου, και αυτό ήταν που το προκάλεσε τελικά την κατάρρευσή του. Η γερμανική ενοποίηση το 1871 δημιούργησε ένα κράτος πολύ ισχυρό για να εξισορροπηθεί από οποιαδήποτε ευρωπαϊκή συμμαχία. Οι τεχνολογικές αλλαγές αύξησαν το κόστος του πολέμου σε απαγορευτικό βαθμό. Επιπρόσθετα, η ανάπτυξη της μαζικής κοινωνίας και της δημοκρατικής πολιτικής, κατέστησαν αδύνατη την «ανήθικη» νοοτροπία υπολογισμού, που ήταν απαραίτητη για να λειτουργήσει η ισορροπία του συστήματος εξουσίας. Ωστόσο, ελλείψει μιας εναλλακτικής, το σύστημα της ισορροπίας δυνάμεων παρέμεινε, και αυτό που προέκυψε το 1945 δεν ήταν τόσο ένα νέο σύστημα όσο το αποκορύφωμα του παλαιού. Η παλιά πολυμερής ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη έγινε στο εξής μια διμερής και παγκόσμια «ισορροπία τρόμου», απλοποιώντας τους ανταγωνισμούς της ισορροπίας δυνάμεων. Αλλά αυτό δεν επρόκειτο να διαρκέσει για πολύ. Η ισορροπία δυνάμεων δεν ταίριαξε ποτέ στο οικουμενικό και ηθικολογικό πνεύμα του τέλους του εικοστού αιώνα.
Το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα έχει δει όχι μόνο το τέλος της ισορροπίας δυνάμεων, αλλά και την εξασθένιση της αυτοκρατορικής παρόρμησης (σε κάποιο βαθμό αυτά τα δύο πάνε μαζί). Ένας κόσμος που ξεκίνησε τον αιώνα χωρισμένος σε ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες τον ολοκληρώνει με όλες ή σχεδόν όλες να έχουν φύγει: την οθωμανική, τη γερμανική, την αυστριακή, τη γαλλική μνήμη. Αυτό μας αφήνει με δύο. Η Βρετανική και τελικά η Σοβιετική Αυτοκρατορία δεν είναι πλέον παρά νέοι τύποι κρατών: πρώτον, υπάρχουν τώρα κράτη -συχνά είναι πρώην αποικίες- όπου κατά κάποιο τρόπο το κράτος έχει σχεδόν πάψει να υπάρχει και έχει καταντήσει μια προνεωτερική περιοχή, όπου το κράτος έχει αποτύχει και διαδραματίζεται ένας πόλεμος όλων εναντίον όλων, κατά τα χομπσιανά πρότυπα (τέτοιες χώρες ήταν η Σομαλία και, μέχρι πρόσφατα, το Αφγανιστάν). Δεύτερον, υπάρχουν τα μετα-αυτοκρατορικά, μεταμοντέρνα κράτη, που δεν σκέφτονται πλέον την ασφάλεια κυρίως με όρους κατάκτησης. Και τρίτον, φυσικά, παραμένουν τα παραδοσιακά «μοντέρνα» κράτη που συμπεριφέρονται όπως ανέκαθεν φέρονταν τα κράτη, δηλαδή ακολουθώντας μακιαβελικές αρχές και πολιτικά θεμέλια (εδώ φέρνει κανείς στον νου του χώρες όπως η Ινδία, το Πακιστάν και η Κίνα).
Το μεταμοντέρνο σύστημα στο οποίο ζούμε εμείς οι Ευρωπαίοι δεν βασίζεται στην ισορροπία. Ούτε, όμως, τονίζει την κυριαρχία ή τον διαχωρισμό εσωτερικών και εξωτερικών υποθέσεων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει γίνει ένα εξαιρετικά ανεπτυγμένο σύστημα αμοιβαίας παρέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις του ενός κράτους στο άλλο, μέχρι και σε πράγματα όπως η μπύρα και τα λουκάνικα. Η Συνθήκη CFE, βάσει της οποίας τα μέρη της συνθήκης πρέπει να γνωστοποιούν τη θέση των βαρέων όπλων τους και να επιτρέπουν σχετικές επιθεωρήσεις, υπόκειται σε διεθνείς περιορισμούς που αγγίζουν τον ίδιο τον πυρήνα της εθνικής κυριαρχίας. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε τι μεγάλη επανάσταση είναι αυτή. Αντικατοπτρίζει το παράδοξο της πυρηνικής εποχής σύμφωνα με το οποίο, για να αμυνθείς, πρέπει να είσαι προετοιμασμένος ακόμη και για την αυτοκαταστροφή σου. Το κοινό συμφέρον των ευρωπαϊκών χωρών για την αποφυγή μιας πυρηνικής καταστροφής έχει αποδειχθεί αρκετό για να ξεπεραστεί η συνήθης στρατηγική λογική της δυσπιστίας και της απόκρυψης. Η αμοιβαία ευπάθεια έχει γίνει αμοιβαία διαφάνεια. Τα κύρια χαρακτηριστικά του μεταμοντέρνου κόσμου είναι λοιπόν τα εξής:
• Κατάργηση της διάκρισης μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών υποθέσεων.
• Αμοιβαία παρέμβαση στις (παραδοσιακά) εσωτερικές υποθέσεις και αμοιβαία επιτήρηση.
• Η απόρριψη της βίας για την επίλυση διαφορών και η συνακόλουθη κωδικοποίηση αυτοεπιβαλλόμενων κανόνων συμπεριφοράς.
• Αυξανόμενη σχετικοποίηση των κάθε λογής «συνόρων»: αυτό προέκυψε τόσο μέσω του μεταβαλλόμενου ρόλου του κράτους, αλλά και λόγω των πυραύλων, των αυτοκινήτων και δορυφόρων.
• Ασφάλεια που βασίζεται στη διαφάνεια, το αμοιβαίο άνοιγμα, την αλληλεξάρτηση και την αμοιβαία ευπάθεια.
Η σύλληψη ενός Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου είναι ένα εντυπωσιακό παράδειγμα της μεταμοντέρνας κατάργησης της διάκρισης μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών υποθέσεων. Στον μεταμοντέρνο κόσμο, ο λόγος ύπαρξης και ο αμοραλισμός των θεωριών του Μακιαβέλι για το κράτος, που καθόρισαν τις διεθνείς σχέσεις στη σύγχρονη εποχή, έχουν αντικατασταθεί από μια ηθική συνείδηση που εφαρμόζεται τόσο στις διεθνείς σχέσεις, όσο και στις εσωτερικές υποθέσεις, εξ ου και το ανανεωμένο ενδιαφέρον για το ερώτημα τι συνιστά έναν «δίκαιο πόλεμο». Ενώ ένα τέτοιο σύστημα αντιμετωπίζει και αυτό τα προβλήματα που κατέστησαν την ισορροπία δυνάμεων ανεφάρμοστη, δεν συνεπάγεται και την κατάρρευση του εθνικού κράτους. Ενώ η οικονομία, η νομοθεσία και η άμυνα μπορεί να ενσωματώνονται όλο και περισσότερο σε διεθνή πλαίσια και τα σύνορα της επικράτειας μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικά, η ταυτότητα και οι δημοκρατικοί θεσμοί παραμένουν κατά κύριο λόγο εθνικοί. Έτσι, τα παραδοσιακά κράτη θα παραμείνουν η θεμελιώδης μονάδα των διεθνών σχέσεων για το άμεσο μέλλον, παρόλο που ορισμένα απ’ αυτά μπορεί να έχουν πάψει να συμπεριφέρονται με «παραδοσιακούς» τρόπους.
Ποια είναι η προέλευση αυτής της θεμελιακής αλλαγής στο σύστημα των κρατών; Το θεμελιώδες σημείο είναι ότι “the world’s grown honest” (φράση απ’ τον σαιξπηρικό Άμλετ). Ένας μεγάλος αριθμός απ’ τα πλέον ισχυρά κράτη δεν επιθυμούν πια να πολεμούν ή να κατακτούν νέα εδάφη. Αυτό είναι που γεννά τόσο τον προμοντέρνο όσο και τον μεταμοντέρνο κόσμο. Ο ιμπεριαλισμός με την παραδοσιακή έννοια είναι νεκρός, τουλάχιστον μεταξύ των δυτικών δυνάμεων.
Εάν αυτό είναι αλήθεια, έπεται ότι δεν πρέπει να θεωρούμε την ΕΕ ή ακόμη και το ΝΑΤΟ ως τη βασική αιτία του μισού αιώνα ειρήνης που ως τώρα απολαύσαμε στη Δυτική Ευρώπη. Το βασικό γεγονός είναι ότι οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες δεν θέλουν πλέον να πολεμούν μεταξύ τους. Το ΝΑΤΟ και η ΕΕ, ωστόσο, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση και τη διατήρηση αυτής της θέσης. Η πιο πολύτιμη συνεισφορά του ΝΑΤΟ ήταν το άνοιγμα που αυτό δημιούργησε. Το ΝΑΤΟ ήταν και είναι ένα τεράστιο ενδο-δυτικό μέτρο οικοδόμησης εμπιστοσύνης. Ήταν το ΝΑΤΟ και η ΕΕ που παρείχαν το πλαίσιο εντός του οποίου η Γερμανία μπορούσε να επανενωθεί, χωρίς αυτή τη φορά ν’ αποτελεί απειλή για την υπόλοιπη Ευρώπη, αντίθετα με την αρχική της ενοποίηση το 1871. Και τα δύο μαζί αυτά οδηγούν σε χιλιάδες συναντήσεις υπουργών και αξιωματούχων, έτσι ώστε όλοι όσοι ασχολούνται με αποφάσεις περί πολέμου και ειρήνης να γνωρίζονται καλά μεταξύ τους. Σε σύγκριση με το παρελθόν, αυτό αντιπροσωπεύει μια ποιότητα και μια σταθερότητα στις πολιτικές σχέσεις, που δεν έχει ιστορικό προηγούμενο. Η ΕΕ είναι το πιο ανεπτυγμένο παράδειγμα μεταμοντέρνου συστήματος. Αντιπροσωπεύει την ασφάλεια μέσω της διαφάνειας και τη διαφάνεια μέσω της αλληλεξάρτησης. Η ΕΕ είναι περισσότερο ένα διεθνικό παρά ένα υπερεθνικό σύστημα, περισσότερο μια εθελοντική ένωση κρατών, παρά υποταγή των επιμέρους κρατών σε μια κεντρική εξουσία. Το όνειρο ενός ευρωπαϊκού κράτους είναι απομεινάρι ενός παλιότερου καιρού και βασίζεται στην υπόθεση ότι τάχα τα εθνικά κράτη είναι εγγενώς επικίνδυνα και ότι ο μόνος τρόπος για να τιθασευτεί η αναρχία των εθνών είναι να τους επιβληθεί ηγεμονία. Αλλά αν το έθνος-κράτος είναι ένα πρόβλημα, τότε το υπερ-κράτος σίγουρα δεν είναι η λύση.
Τα ευρωπαϊκά κράτη δεν είναι τα μόνα μέλη του μεταμοντέρνου κόσμου. Αν κοιτάξουμε εκτός της Ευρώπης, παρατηρούμε ότι και ο Καναδάς είναι ένα μεταμοντέρνο κράτος. Η Ιαπωνία κλίνει εκ φύσεως να είναι μεταμοντέρνα, αλλά η τοποθεσία της την εμποδίζει να αναπτυχθεί περαιτέρω προς αυτή την κατεύθυνση. Οι ΗΠΑ είναι η πιο αμφίβολη περίπτωση, καθώς δεν είναι ξεκάθαρο αν η αμερικανική κυβέρνηση ή το Κογκρέσο αποδέχονται είτε την αναγκαιότητα ή την επιθυμία της αλληλεξάρτησης, είτε τις συνέπειές της διαφάνειας, της αμοιβαίας επιτήρησης και της αμοιβαίας παρέμβασης, στον ίδιο βαθμό που το κάνουν τώρα οι περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Αυτό που στην Ευρώπη έχει γίνει πραγματικότητα είναι σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου μια απλή φιλοδοξία. Η ASEAN, η NAFTA, η MERCOSUR και ακόμη και η OAU υποδηλώνουν τουλάχιστον την επιθυμία για ένα μεταμοντέρνο περιβάλλον, και παρόλο που αυτή η επιθυμία είναι απίθανο να πραγματοποιηθεί στο άμεσο μέλλον, η μίμηση είναι αναμφίβολα ευκολότερη από την εφεύρεση. Στον μεταμοντέρνο κόσμο, δεν υπάρχουν απειλές για την ασφάλεια με την παραδοσιακή έννοια. Αυτό σημαίνει ότι κανένα απ’ τα μέλη του δεν σκέφτεται να εισβάλλει σε άλλο. Ενώ στον σύγχρονο κόσμο, ο πόλεμος μετά το ρητό του Clausewitz είναι ένα όργανο πολιτικής στον μεταμοντέρνο κόσμο, είναι σημάδι αποτυχίας της πολιτικής. Όμως, ενώ τα μέλη του μεταμοντέρνου κόσμου μπορεί να μην αποτελούν κίνδυνο το ένα για το άλλο, τόσο η μοντέρνα όσο και η προμοντέρνα ζώνη αποτελούν απειλές.
Η «μοντέρνα» απειλή μας είναι η πιο οικεία. Εδώ, το κλασικό κρατικό σύστημα, από το οποίο μόλις πρόσφατα αναδύθηκε ο μεταμοντέρνος κόσμος παραμένει άθικτο και συνεχίζει να λειτουργεί σύμφωνα με τις αρχές της αυτοκρατορίας και το πρωτείο του εθνικού συμφέροντος. Εάν είναι να υπάρξει σταθερότητα, αυτή θα προέλθει μέσ’ από μια ισορροπία των επιθετικών δυνάμεων. Είναι αξιοσημείωτο το πόσες λίγες είναι οι περιοχές του κόσμου, όπου υπάρχει μια τέτοια ισορροπία, καθώς και το πόσο σοβαρός είναι ο κίνδυνος, σε ορισμένες περιοχές του κόσμου, να εμφανισθούν και τα πυρηνικά στην εξίσωση. Η πρόκληση για τον μεταμοντέρνο κόσμο είναι να συνηθίσει την ιδέα των δύο μέτρων και δύο σταθμών: μεταξύ μας, θα λειτουργούμε με βάση τους νόμους και την ανοιχτή συνεταιριστική ασφάλεια. Αλλά όταν έχουμε να κάνουμε με πιο παλιομοδίτικα είδη κρατών εκτός της μεταμοντέρνας ηπείρου της Ευρώπης, πρέπει να επιστρέψουμε στις πιο σκληρές μεθόδους παλαιότερων εποχών – δύναμη, προληπτική επίθεση, εξαπάτηση, και ό,τι άλλο είναι απαραίτητο για να αντιμετωπίσουμε όσους ζουν ακόμα στην παρωχημένη (19ου αιώνα) λογική του «κάθε κράτος για τον εαυτό του».
Μεταξύ μας, τηρούμε το νόμο, αλλά όταν βρεθούμε στη ζούγκλα, θα πρέπει να χρησιμοποιούμε τους «νόμους» της ζούγκλας. Στην παρατεταμένη περίοδο ειρήνης στην Ευρώπη, υπήρξε ο πειρασμός να παραμελήσουμε τις άμυνές μας, τόσο τις σωματικές όσο και τις ψυχολογικές. Αυτό αντιπροσωπεύει έναν από τους μεγάλους κινδύνους του μεταμοντέρνου κράτους.
Η πρόκληση που μας θέτει ο προμοντέρνος κόσμος είναι καινοφανής. Ο προμοντέρνος κόσμος είναι στην ουσία του ένας κόσμος αποτυχημένων κρατών. Ένας κόσμος όπου το κράτος δεν πληροί πλέον το βεμπεριανό κριτήριο για το μονοπώλιο στη νόμιμη χρήση φυσικής βίας. Είτε επειδή έχει απολέσει τη νομιμότητά του, είτε διότι έχει χάσει το μονοπώλιο στη βία. Συχνά, μάλιστα, αυτά τα δύο συμπορεύονται. Βέβαια, τα παραδείγματα ολικής κατάρρευσης κρατών είναι σχετικά σπάνια, όμως ο αριθμός των χωρών που κινδυνεύουν να το πάθουν, δυστυχώς, αυξάνεται συνεχώς. Ορισμένες περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ένωσης είναι υποψήφιες, συμπεριλαμβανομένης της Τσετσενίας. Όλες οι μεγάλες περιοχές παραγωγής ναρκωτικών στον πλανήτη μας, αποτελούν μέρος του προμοντέρνου κόσμου. Μέχρι πρόσφατα δεν υπήρχε πραγματική κυρίαρχη αρχή στο Αφγανιστάν, ούτε υπάρχει στη Βιρμανία ή σε ορισμένες περιοχές της Νότιας Αμερικής, στις οποίες οι «βαρόνοι» των ναρκωτικών απειλούν το κρατικό μονοπώλιο. Όλες οι χώρες της Αφρικής κινδυνεύουν από κάτι τέτοιο. Από καμία περιοχή του κόσμου δεν λείπουν τέτοια επικίνδυνα φαινόμενα. Σε τέτοιες περιοχές το χάος είναι ο κανόνας και ο πόλεμος είναι τρόπος ζωής. Στο βαθμόν που υπάρχει κυβέρνηση εκεί, λειτουργεί με τρόπο παρόμοιο μ’ ένα συνδικάτο οργανωμένου εγκλήματος. Το προμοντέρνο κράτος μπορεί να είναι πολύ αδύναμο, ακόμη, για να υπερασπισθεί την πατρίδα του, πόσο μάλλον για να’ αποτελέσει διεθνή απειλή, αλλά πάντως μπορεί να προσφέρει μια βάση για μη κρατικούς παράγοντες επικίνδυνους για τον μεταμοντέρνο μας κόσμο. Εάν οι μη κρατικοί παράγοντες, ιδίως τα ναρκωτικά, το έγκλημα και τα τρομοκρατικά συνδικάτα, χρησιμοποιήσουν προμοντέρνες βάσεις για επιθέσεις στα πιο «οργανωμένα» μέρη του κόσμου, τότε τα οργανωμένα κράτη μπορεί τελικά να κληθούν ν’ απαντήσουν. Εάν γίνουν πολύ επικίνδυνα για να τα ανεχτούν τα κατεστημένα κράτη, είναι δυνατόν να φανταστούμε έναν «αμυντικό ιμπεριαλισμό». Δεν θα ήταν μακριά απ’ την πραγματικότητα όποιος έβλεπε την απάντηση της Δύσης στο Αφγανιστάν υπό ένα τέτοιο πρίσμα. Πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε λοιπόν το προμοντέρνο χάος; Η εμπλοκή σε μια ζώνη χάους είναι επικίνδυνη. Εάν η παρέμβαση παραταθεί, μπορεί να καταστεί μη βιώσιμη για τα μάτια της κοινής γνώμης• Εάν η παρέμβαση αποτύχει, μπορεί να καταστεί επιζήμια για την κυβέρνηση που τη διέταξε. Αλλά οι κίνδυνοι του ν’ αφήσουμε τις χώρες ν’ αποσυντεθούν, όπως έκανε η Δύση στο Αφγανιστάν, ίσως είναι ακόμη μεγαλύτεροι.
Τι μορφή πρέπει να έχει μια παρέμβαση; Ο πιο λογικός τρόπος αντιμετώπισης του χάους, και αυτός που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στο παρελθόν, είναι ο αποικισμός. Αλλά ο αποικισμός είναι απαράδεκτος για τα μεταμοντέρνα κράτη (καθώς και για ορισμένα μοντέρνα κράτη). Μάλιστα, ακριβώς λόγω του θανάτου του ιμπεριαλισμού, είναι που παρατηρείται η ανάδυση του προμοντέρνου κόσμου. Αυτοκρατορία και ιμπεριαλισμός είναι λέξεις που έχουν γίνει καραμέλες στον μεταμοντέρνο κόσμο. Σήμερα, δεν υπάρχουν αποικιακές δυνάμεις πρόθυμες ν’ αναλάβουν τη δουλειά, αν και οι ευκαιρίες, ίσως ακόμη και η ανάγκη για αποικισμό, είναι περισσότερες απ’ ότι τον 19ο αιώνα. Όσοι μένουν εκτός της παγκόσμιας οικονομίας, κινδυνεύουν να πέσουν σ’ έναν φαύλο κύκλο. Αδύναμη κυβέρνηση σημαίνει αταξία και αυτό σημαίνει πτώση των επενδύσεων. Στη δεκαετία του 1950, η Νότια Κορέα είχε χαμηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ απ’ ό,τι η Ζάμπια: η μία ήταν γίνει μέλος της παγκόσμιας οικονομίας, ενώ η άλλη όχι. Υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις για τον ιμπεριαλισμό, αλλά τόσο η προσφορά όσο και η ζήτηση για τον ιμπεριαλισμό έχουν ήδη εξαντληθεί. Κι όμως, οι αδύναμοι χρειάζονται ακόμα τους δυνατούς και οι δυνατοί χρειάζονται ακόμα έναν κόσμο με τάξη. Ένας κόσμος στον οποίο η αποτελεσματική και καλά διοικούμενη σταθερότητα και η ελευθερία στις εξαγωγές, ένας κόσμος ανοιχτός για επενδύσεις και ανάπτυξη – όλα αυτά φαίνονται εξαιρετικά επιθυμητά.
Επομένως, αυτό που χρειάζεται είναι ένα νέο είδος «ιμπεριαλισμού», ενός ιμπεριαλισμού αποδεκτού σ’ έναν κόσμο ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοσμοπολίτικων αξιών. Μπορούμε κιόλας να διακρίνουμε το περίγραμμά του: είναι ένας ιμπεριαλισμός που, όπως και ο παλιός ιμπεριαλισμός, έχει ως στόχο του να εγκαταστήσει την τάξη και την οργάνωση, αλλά σήμερα βασίζεται στην εθελοντική αρχή. Ο μεταμοντέρνος ιμπεριαλισμός έχει δύο μορφές. Πρώτον, υπάρχει ο εθελοντικός ιμπεριαλισμός της παγκόσμιας οικονομίας. Αυτόν τον διαχειρίζεται συνήθως μια διεθνής κοινοπραξία μέσω διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα – είναι χαρακτηριστικό του νέου ιμπεριαλισμού ότι είναι πολυμερής. Αυτοί οι θεσμοί παρέχουν βοήθεια σε κράτη που επιθυμούν να βρουν το δρόμο τους πίσω στην παγκόσμια οικονομία και στον ενάρετο κύκλο των επενδύσεων και της ευημερίας. Σ’ αντάλλαγμα διατυπώνουν αιτήματα τα οποία, ελπίζουν, να αντιμετωπίσουν τις πολιτικές και οικονομικές αποτυχίες που συνέβαλαν στην αρχική ανάγκη για βοήθεια. Η «θεολογία» της βοήθειας σήμερα δίνει ολοένα και μεγαλύτερη έμφαση στη διακυβέρνηση. Εάν τα κράτη επιθυμούν να επωφεληθούν, πρέπει ν’ ανοιχτούν στην παρέμβαση διεθνών οργανισμών και ξένων κρατών (όπως έχει ανοιχθεί και ο μεταμοντέρνος κόσμος, αν και για διαφορετικούς λόγους).
Η δεύτερη μορφή του μεταμοντέρνου ιμπεριαλισμού θα μπορούσε να ονομαστεί «ιμπεριαλισμός των γειτόνων». Η αστάθεια σε μια γεωπολιτική «γειτονιά» δημιουργεί απειλές που κανένα κράτος δεν μπορεί ν’ αγνοήσει. Η κακή διακυβέρνηση, η εθνοτική βία και το έγκλημα στα Βαλκάνια αποτελούν απειλή για την Ευρώπη. Η απάντηση ήταν να δημιουργηθεί κάτι σαν ένα εθελοντικό προτεκτοράτο του ΟΗΕ στη Βοσνία και στο Κοσσυφοπέδιο. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι και στις δύο περιπτώσεις ο Ύπατος Εκπρόσωπος είναι Ευρωπαίος. Η Ευρώπη παρέχει το μεγαλύτερο μέρος της βοήθειας που κρατά τη Βοσνία και το Κοσσυφοπέδιο σε λειτουργία, και παρέχει τους περισσότερους στρατιώτες (αν και η παρουσία των ΗΠΑ είναι επίσης απαραίτητος σταθεροποιητικός παράγοντας). Σε μια περαιτέρω άνευ προηγουμένου κίνηση, η ΕΕ έκανε μονομερή πρόσβαση στην ελεύθερη αγορά, σ’ όλες τις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας και για όλα τα προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων γεωργικών προϊόντων. Δεν είναι μόνο στρατιώτες που προέρχονται από τη διεθνή κοινότητα. Είναι αστυνομικοί, δικαστές, σωφρονιστικοί υπάλληλοι, κεντρικοί τραπεζίτες και άλλοι. Οι εκλογές οργανώνονται και παρακολουθούνται από τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ). Η τοπική αστυνομία χρηματοδοτείται και εκπαιδεύεται από τον ΟΗΕ. Βοηθοί αυτής της προσπάθειας -σε πολλούς τομείς απαραίτητους για αυτήν- είναι τουλάχιστον εκατό ΜΚΟ.
Πρέπει να επισημανθεί κάτι ακόμη. Είναι επικίνδυνο ένα γειτονικό κράτος να καταλαμβάνεται με απ’ το οργανωμένο ή μη οργανωμένο έγκλημα – αυτό συνήθως ισοδυναμεί με την κατάρρευση του κράτους. Αλλά ο Osama Bin Laden απέδειξε τώρα, σε όσους δεν το είχαν ήδη συνειδητοποιήσει, ότι σήμερα όλος ο κόσμος είναι, δυνητικά τουλάχιστον, ο γείτονάς μας.
Τα Βαλκάνια είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Σ’ άλλα μέρη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, η ΕΕ συμμετέχει σε ένα πρόγραμμα που θα οδηγήσει τελικά σε μαζική διεύρυνση. Στο παρελθόν οι αυτοκρατορίες επέβαλαν τους νόμους και τα συστήματα διακυβέρνησής τους. Εδώ κανείς δεν επιβάλλει τίποτα. Αντίθετα, λαμβάνει χώρα ένα εθελοντικό κίνημα αυτοεπιβολής. Αν είστε υποψήφιος για ένταξη στην ΕΕ, θα πρέπει να αποδεχτείτε αυτό που δίνεται – μια ολόκληρη στοίβα νόμων και κανονισμών – όπως έκαναν κάποτε οι εξαρτημένες χώρες. Αλλά το έπαθλο είναι ότι μόλις βρεθείτε μέσα, θα έχετε μια φωνή στην κοινοπολιτεία. Εάν αυτή η διαδικασία είναι ένα είδος εθελοντικού ιμπεριαλισμού, το τελικό κράτος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «συνεργατική αυτοκρατορία». Το “Commonwealth” μπορεί πράγματι να μην είναι κακό όνομα.
Η μεταμοντέρνα ΕΕ προσφέρει ένα όραμα συνεταιριστικής αυτοκρατορίας, κοινής ελευθερίας και ασφάλειας, χωρίς την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας και τον συγκεντρωτικό απολυταρχισμό των προηγούμενων αυτοκρατοριών, αλλά και χωρίς την εθνική αποκλειστικότητα που είναι το χαρακτηριστικό του έθνους κράτους -αταίριαστη σε μια εποχή δίχως σύνορα, μα και ανεφάρμοστη σε περιοχές όπως τα Βαλκάνια. Μια συνεταιριστική αυτοκρατορία μπορεί να είναι το εγχώριο πολιτικό πλαίσιο που ταιριάζει καλύτερα με την αλλοιωμένη ουσία του μεταμοντέρνου κράτους: ένα πλαίσιο στο οποίο ο καθένας έχει μερίδιο στην κυβέρνηση, στο οποίο καμία χώρα δεν κυριαρχεί και στο οποίο οι αρχές διακυβέρνησης δεν είναι εθνικές αλλά νομικές.
Οι πιο ελαφριές πινελιές θα απαιτηθούν από το κέντρο. Η «αυτοκρατορική γραφειοκρατία» πρέπει να είναι υπό έλεγχο και υπόλογη, για να είναι ο υπηρέτης, όχι ο δεσπότης της κοινοπολιτείας. Ένας τέτοιος θεσμός πρέπει να είναι τόσο αφοσιωμένος στην ελευθερία και στη δημοκρατία όσο και τα συστατικά του μέρη. Όπως η Ρώμη, αυτή η κοινοπολιτεία θα παρείχε στους πολίτες της μερικούς από τους νόμους της, μερικά νομίσματα και τον περιστασιακό δρόμο. Αυτό είναι ίσως το όραμα. Μπορεί να υλοποιηθεί; Ο χρόνος θα το δείξει. Το ερώτημα είναι πόσος διαθέσιμος χρόνος υπάρχει. Στον μοντέρνο κόσμο, πάντως, η μυστική κούρσα για την απόκτηση πυρηνικών όπλων συνεχίζεται ακάθεκτη. Στον προμοντέρνο κόσμο, τα συμφέροντα του οργανωμένου εγκλήματος – συμπεριλαμβανομένης και της διεθνούς τρομοκρατίας – αυξάνονται ταχύτερα και παραπάνω απ’ το κράτος. Ίσως να μην μας απομένει πολύς καιρός.
Ο Robert Cooper είναι Βρετανός διπλωμάτης και το παρόν άρθρο του δημοσιεύθηκε στον συλλογικό τόμο Αναδιάταξη του κόσμου: οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, από το Foreign Policy Center, την Κυριακή 7 Απριλίου 2002 (σελίδες 11-21).
