δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εστία, στις 20/03/2022
Μετά την ακύρωση ρωσικών συμμετοχών από μεγάλες αθλητικές διοργανώσεις, ως επακόλουθο ήρθαν και οι διεθνείς ακυρώσεις πολιτιστικών παραγωγών: συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, φεστιβάλ εικαστικών τεχνών δεν θα συμπεριλάβουν για το προβλέψιμο μέλλον ρωσικούς πολιτιστικούς οργανισμούς. Στα καθ’ ημάς, η αναστολή παρόμοιων συνεργασιών (με πρώτα το Gala όπερας και την μετάδοση των μπαλέτων Μπολσόι στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών) και ο αναβρασμός που ακολούθησε, έφερε το ελληνικό ΥΠΠΟ στην θέση να υπερασπιστεί τις επιλογές του, και τις φωνές που απαρτίζουν τον δημόσιο διάλογο να κληθούν να πάρουν θέση υπέρ ή κατά των ακυρώσεων. Άνθρωποι και θεσμοί της τέχνης βρίσκονται να εκφράζουν την ένθερμη αντίθεσή τους στις ακυρώσεις, και να επισημαίνουν την εγγενή ιδιότητα της Τέχνης να ενώνει τους ανθρώπους και τους λαούς. Τα προιόντα της τέχνης, υποστηρίζουν, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται όπως οποιοδήποτε άλλο ρωσικό προϊόν, να εξορίζονται από τον πολιτισμικό μας ορίζοντα, να απαξιώνονται.
Η επίκληση της οικουμενικότητας και του πανανθρώπινου χαρακτήρα της Τέχνης ανάγεται στην σύλληψή της ως δραστηριότητας υψηλής και υπερούσιας, όχι πλήρως εγγεγραμμένης στο πεδίο της εγκόσμιας υπαρξιακής μας συνθήκης. Οι καλές τέχνες, η κάθε μία με την προσωπική της προστάτιδα μούσα κατά τα κλασικά πρότυπα, προϋποθέτουν την θεϊκή σπίθα της έμπνευσης που μπορεί να τροφοδοτήσει τον μουσικό, τον ποιητή, τον γλύπτη. Η Τέχνη είναι κάτι που δεν μπορεί να κάνει ο καθένας, καθώς απαιτεί την προσωπική σύνδεση με μια πηγή χαρισμάτων που βρίσκεται πάνω και πέρα από τον χώρο των καθημερινών εργασιών. Τα πλατωνικά και αριστοτελικά κείμενα συνομολογούν προς αυτή την κατεύθυνση, αφού υπογραμμίζουν την θεία προέλευση των τεχνών και την δαιμονική φύση της έμπνευσης.
Τα παραπάνω ωστόσο δεν υποσχόταν κατά την κλασική αρχαιότητα μια περίοπτη θέση για την τέχνη, εξασφαλισμένη για εκείνη από το υψηλό επίπεδο της δημιουργικής δραστηριότητας και του φιλοσοφικού στοχασμού. Η πολιτική, η ιδέα του κοινού συμφέροντος και του θεμελιώδους αισθήματος του ανήκειν στην πόλη, κατείχε επίσης περίοπτη θέση στην κλίμακα των ανθρώπινων αξιών, ενίοτε υψηλότερη από αυτή της τέχνης. Χαρακτηριστικό είναι το επιτύμβιο επίγραμμα που αποδίδεται στον Αισχύλο, σύμφωνα με το οποίο ο ίδιος φιλοδοξεί να παραμείνει στην συλλογική μνήμη όχι ως ένα σπουδαίος τραγικός ποιητής, αλλά ως ένας άνθρωπος που υπηρέτησε την πόλη του κατά τους Μηδικούς πολέμους:
Αισχύλον Ευφορίωνος Αθηναίον τόδε κεύθει
Μνήμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας·
αλκήν δ’ ευδόκιμον Μαραθώνιον άλσος
αν είποι και βαθυχαιτήεις Μήδος επιστάμενος.
Το παραπάνω επίγραμμα διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στο ποίημα του Κ. Καβάφη, Νέοι της Σιδώνος, 400 μ.Χ. όπου ο ποιητής στοχάζεται γύρω από την μετάπτωση ενός προγενέστερου αισθήματος πατριωτισμού προς μια αξιακά διαφοροποιημένη κοινωνία, όπου η πίστη στην πατρίδα έχει εκλείψει ή υποπέσει σε παρακμή. Η αλλαγή που έχει συντελεστεί δια των αιώνων διατρέχει βαθύτερα την κατάσταση του ανθρώπινου γίγνεσθαι, ώστε να αναδυθεί η νέα πραγματικότητα της ατομικής ιδιοφυίας, γεγονός που θα ολοκληρωθεί κατά την εποχή της δυτικής νεωτερικότητας.
Λαμβάνοντας υπόψη την αντιστροφή που έχει συντελεστεί στην εποχή μας, όπου ο άνθρωπος της τέχνης έχει καταστεί κυρίαρχος της δημιουργικής του δραστηριότητας, και από την άλλη έχει τοποθετηθεί ως άνθρωπος-ιδιώτης εκτός του πολιτικού πεδίου, μπορούμε να ερμηνεύσουμε την αμφιλεγόμενη στάση από πλευράς των καλλιτεχνών, οι οποίοι αισθάνονται άλλοτε να αντιμάχονται την πολιτική και άλλοτε να εμπεριέχονται σε αυτή. Οι αντιδράσεις που συνοδεύουν κάθε προσπάθεια παρέμβασης των πολιτικών προσώπων στην τέχνη, φαίνεται να καθησυχάζονται όταν η τέχνη, με την στρατευμένη ιδιότητά της, καλείται να υποστηρίξει τις πολιτικές διεργασίες, ή όταν μέσω εμφανών ή αφανών διαδρομών ενισχύεται οικονομικά για να συνεχίσει να υπάρχει. Ο μανδύας υψηλών ιδανικών και μυστηρίου με τον οποίο οι άνθρωποι της τέχνης θέλουν να περιβάλλουν την δράση τους, αποκρύπτει το γεγονός πως πρόκειται για δραστηριότητα με επιχειρηματικό χαρακτήρα, ένα προϊόν που εντάσσεται στον χώρο της ήπιας ισχύος κάθε κρατικής οντότητας.
Η αναστολή πολιτιστικών δράσεων που ενισχύουν τον ρωσικό προϋπολογισμό δεν εμποδίζεται από το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο (το άρθρο 16 του ελληνικού Συντάγματος, που διασφαλίζει της ελεύθερη ανάπτυξη και προαγωγής της τέχνης ως υποχρέωση του Κράτους) καθώς η κρατική στήριξη δεν αποσύρεται συνολικά και χωρίς επαρκή αιτιολόγηση, αλλά αναβάλλεται στο πλαίσιο της συγκεκριμένης συγκυρίας. Άλλωστε, η ελευθερία της Τέχνης τελεί υπό την επιφύλαξη της τήρησης του Συντάγματος, το οποίο προϋποθέτει την στοιχειώδη συνθήκη πως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν καταστρατηγείται, πράγμα που επί του παρόντος δεν τηρείται από τους ρωσικούς κρατικούς φορείς εν μέσω της επιθετικής εξωτερικής τους πολιτικής που περιλαμβάνει εγκλήματα πολέμου. Τα ηθικά αντανακλαστικά που επικαλείται η κάθε πλευρά της ιδεολογικής διαμάχης μπορούν να αξιολογηθούν με διαύγεια νου από τον παρατηρητή/αναγνώστη, που συνυπολογίζοντας την εξιδανικευμένη διάσταση της τέχνης αλλά και τον πραγματιστικό της χαρακτήρα που την συνδέει οργανικά με το σύνολο των εγκόσμιων ανθρώπινων δραστηριοτήτων, μπορεί να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα για την εξέλιξη των τρέχοντων γεγονότων.
