Μετάφραση και προλογισμός: Κωνσταντίνος Μπαλατσός
Επέλεξα να μεταφράσω ορισμένες σημειώσεις του Νίτσε, οι οποίες αφορούσαν ένα έργο που είχε σκοπό να γράψει υπό τον τίτλο Wir Philologen, καθώς θεωρώ ότι παρουσιάζουν σε πρωτόλεια μορφή τις ιδέες που ανέπτυξε στα επόμενα έργα του. Παρά τον αποσπασματικό, τον συχνά αφοριστικό και σαφώς πολεμικό χαρακτήρα τους, αναδεικνύουν τον φιλόλογο Νίτσε σε όλη του την διάσταση, μια παράμετρος συχνά λησμονημένη. Θα τολμήσω να υποστηρίξω ότι μια ορθότερη και σαφέστερη κατανόηση του έργου του μπορεί να πραγματοποιηθεί μονάχα όταν έχουμε στη πίσω πλευρά του μυαλού μας ότι, παρά την φιλοσοφική διάσταση των μεταγενέστερων έργων, παραμένει ένας ακραιφνής φιλόλογος. Όπως το σφυρί της νιτσεϊκής φιλοσοφίας χτυπά τον βράχο της πραγματικότητας και φανερώνει όλες εκείνες τις υπόγειες -και συχνά αλλότροπες- δυνάμεις που την συναποτελούν, έτσι και η πένα του φιλολόγου Νίτσε επιθυμεί να επεξεργαστεί το σκληρό υλικό της αρχαιότητας, φωτίζοντας τις ιδέες της, ούτως ώστε να παρουσιαστεί στον κόσμο όχι ως ένα ερευνητικό απόκτημα, αλλά ως μια κοσμοθεωρητική αντιπρόταση. Επομένως, είμαστε αντιμέτωποι μ’ έναν φιλόλογο που φιλοσοφεί.
♣
3[12] Είναι πολύ δύσκολο να συναισθανθεί κανείς κάτι αρχαίο (κλασικό)· πρέπει να περιμένει μέχρι να καταφέρει να νιώσει κάτι. Το ανθρώπινο στοιχείο (das Menschliche), το οποίο μας δείχνει η αρχαιότητα, δεν πρέπει να συγχέεται με το ανθρωπιστικό (Humane). Τούτη η αντίθεση πρέπει να τονιστεί με πυγμή· η φιλολογία νοσεί, διότι προσπαθεί να εισάγει το ανθρωπιστικό στοιχείο. Μόνο γι’ αυτόν το λόγο οδηγούνται οι νέοι στις κλασικές σπουδές, ώστε να γίνουν ανθρωπιστές. Πιστεύω ότι με την ικανοποιητική γνώση της ιστορίας μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο: η σκληρότητα μέσω της ιστορικής γνώσης διαλύεται, καθώς ο άνθρωπος βλέπει πόσο ρευστές είναι οι καταστάσεις και οι αξίες. Το ανθρώπινο στοιχείο των Ελλήνων βρίσκεται σε μια καθορισμένη νηφαλιότητα (Naivetat), στην οποία εμφανίζεται ο άνθρωπος, το κράτος, η τέχνη, η κοινωνία, το δίκαιο του πολέμου και της πόλης, οι σεξουαλικές σχέσεις, η παιδεία και η πολιτική. Είναι ακριβώς αυτό το ανθρώπινο στοιχείο που είναι κοινό σε όλους τους ανθρώπους αλλά στους Έλληνες παρουσιάζεται γυμνό και κάπως απάνθρωπο, που το καθιστά μια αστείρευτη πηγή διαπαιδαγώγησης. Γι’ αυτό ακριβώς κατάφεραν να έχουν το μεγαλύτερο πλήθος σε προσωπικότητες (Individuen)· και γι’ αυτό επίσης μπορούν να είναι τόσο σημαντικοί για την διαπαιδαγώγηση.
3[14] Η ελληνική αρχαιότητα δεν έχει εκτιμηθεί ακόμα ως σύνολο: είμαι πεπεισμένος, αν δεν ήταν σαν κάποιου είδους παραδοσιακή απόλαυση η ενασχόληση με την ελληνική αρχαιότητα, ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι θα την έβρισκαν αποκρουστική· τούτη η απόλαυση που νιώθουν είναι ψεύτικη, ένα επιχρύσωμα.
3[17] Ένα ακόμα είδος παρατήρησης λείπει: να κατανοήσουμε πώς τα υψηλότερα επιτεύγματα του πνεύματος κρύβουν ένα αποκρουστικό υπόβαθρο. Η σκεπτικιστική παρατήρηση: να εξεταστεί ο Ελληνισμός ως το πιο όμορφο παράδειγμα Ζωής. Η σωστή αξιολόγηση είναι δύσκολη.
3[20] Ρωτώ για την διάπλαση των φιλολόγων και υποστηρίζω: 1) ο νέος φιλόλογος δεν γνωρίζει ποιοι ήταν πραγματικά οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, 2) δεν γνωρίζει αν είναι κατάλληλος γι’ αυτή τη μελέτη, 3) κυρίως όμως δεν γνωρίζει κατά πόσο αυτή η γνώση θα τον καταστήσει ικανό για δάσκαλο. Ο καθοριστικός παράγοντας λοιπόν δεν είναι η αντίληψη που έχει για τον εαυτό του και την επιστήμη του αλλά: α) η μίμηση, β) η τεμπελιά, λόγω του ότι θα κάνει όσα έκανε στο σχολείο, γ) σταδιακά, επίσης, η πρόθεση για βιοπορισμό. Πιστεύω ότι οι 99 από τους 100 φιλολόγους κακώς ονομάζονται φιλόλογοι.
3[21] Οι αυστηρές θρησκείες απαιτούν από τον άνθρωπο να αντιλαμβάνεται την δραστηριότητά του ως ένα μέσο ενός ευρύτερου μεταφυσικού σχεδίου: για παράδειγμα, μια αποτυχημένη επιλογή επαγγέλματος μπορεί να φανεί στον άνθρωπο ως μια δοκιμασία. Οι θρησκείες ενδιαφέρονται μονάχα για την σωτήρια του ατόμου: αν είναι ελεύθερος ή δούλος, έμπορος ή δάσκαλος, ο σκοπός της ζωής του (Lebensziel) δεν εξαρτάται από το επάγγελμά του· ως εκ τούτου μια λάθος επιλογή δεν προκαλεί μεγάλη καταστροφή. Αυτή η κατάσταση μπορεί να αφορά και τους φιλολόγους· για τους πιο προσεκτικούς από εκείνους η κατανόηση είναι γυμνή. Τι να περιμένει άραγε κανείς από μια επιστήμη που την εξασκούν 99 άνθρωποι; Στην πραγματικότητα, αυτή η ακατάλληλη πλειοψηφία θεσμοθετεί τους κανόνες της επιστήμης και εγείρει απαιτήσεις σύμφωνα με τις δυνατότητες και τις κλίσεις της πλειοψηφίας. Καταδυναστεύει δηλαδή μ’ αυτόν το τρόπο τον εκατοστό ικανό. Αν υποθέσουμε ότι ελέγχει την Παιδεία αυτή η πλειοψηφία, τότε διαπαιδαγωγεί συνειδητά ή ασυνείδητα σύμφωνα με τα δικά της πρότυπα. Τι συμβαίνει τότε στο κλασικισμό των Ελλήνων και των Ρωμαίων;
3[25] Η μεγάλη αξία της αρχαιότητας είναι ότι τα γραπτά της είναι τα μοναδικά τα οποία διαβάζονται πραγματικά από τους σύγχρονους.
3[26] Υπερφόρτωση της μνήμης – πολύ συνηθισμένο στους φιλολόγους, περιορισμένη ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας (Urteils).
3[37] Δεν εκπλήσσει πλέον ότι η παιδεία της εποχής μας, με αυτούς τους δασκάλους, δεν αξίζει τίποτα. Δεν θα σταματήσω ποτέ να εκθέτω τούτη την απαιδευσιά· και μάλιστα όταν πρόκειται για πράγματα που, αν θέλει να τα μάθει κάποιος, πρέπει να ανατρέξει στην αρχαιότητα (π.χ γραφή, ομιλία).
3[42] Έχουν ξεμάθει να μιλούν στους άλλους ανθρώπους και επειδή ακριβώς δεν μπορούν να μιλήσουν στους πιο μεγάλους, δεν μπορούν ούτε στους νεότερους.
3[43] Τους λείπει η ευχαρίστηση των ισχυρών και δυνατών στοιχείων της αρχαιότητας. Γίνονται εγκωμιαστές και γι’ αυτό γελοιοποιούνται.
3[45] Μονάχα η ικανότητα να γράψεις όπως έγραφαν οι αρχαίοι, μονάχα ένα προσωπικό ταλέντο μας καθιστά ικανούς να κατανοήσουμε ξένες δημιουργίες παρόμοιου είδους και να αντιληφθούμε κάτι περισσότερο από ήδη γνωστές και δευτερεύουσες αρετές.
3[49] Όταν λέω ότι οι Έλληνες ήταν βαθύτερα ηθικοί από τους νεότερους, τι εννοώ; Η συνολική ορατότητα της ψυχής κατά τη διάρκεια που ενεργεί δείχνει ότι δεν διακατέχονταν από αισθήματα ντροπής· δεν είχαν δηλαδή τύψεις συνειδήσεως (schlechtes Gewissen). Ήταν πιο ανοιχτοί, πιο παθιασμένοι, όπως είναι οι καλλιτέχνες. Τους συνοδεύει ένα είδος παιδικής νηφαλιότητας και άρα για κάθε κακή τους πράξη είχαν ένα χαρακτηριστικό αγνότητας, κάτι κοντινό στην ιερότητα. Μια παράξενη ποσότητα ατομικότητας τους χαρακτήρισε: δεν είναι αυτό ένα ανώτερο είδος ηθικότητας; Σκέφτεται κανείς ότι ο χαρακτήρας τους δημιουργήθηκε με αργό ρυθμό, τότε τι είναι αυτό που τελικά παρήγαγε τόση ατομικότητα; Ίσως η φιλαρέσκεια. Ή μήπως ο ζήλος; Πιθανόν. Ελάχιστη ευχαρίστηση με το συμβατικό.
3[52] Η στάση των φιλολόγων προς την αρχαιότητα είναι είτε απολογητική (entschuldigend) είτε εμφορείται από την ιδέα πως ό,τι εκτιμά ιδιαιτέρως η εποχή μας ανιχνεύεται στην αρχαιότητα. Βέβαια, η σωστή αφετηρία είναι η αντίθετη: δηλαδή, να προχωράς από την μοντέρνα διαστροφή και να κοιτάς πίσω ξανά- τότε πολλά αποκρουστικά στοιχεία της αρχαιότητας παρουσιάζονται ως μελαγχολική αναγκαιότητα. Πρέπει να διασαφηνιστεί, ότι εμείς φαινόμαστε τελείως παράλογοι όταν υπερασπιζόμαστε και ωραιοποιούμε την αρχαιότητα: ποιοι είμαστε τελικά;
3[62] H φιλολογία ως επιστήμη της αρχαιότητας δεν έχει καμία αιώνια διάρκεια, η στόφα της εξαντλείται. Δεν εξαντλείται όμως η προσαρμογή κάθε εποχής με την αρχαιότητα, η διαλεκτική αντιπαράθεση μαζί της. Γι’ αυτό θέτει κάποιος σ’έναν φιλόλογο την αποστολή, να κατανοήσει καλύτερα την εποχή του μέσω της αρχαιότητας· συνεπώς, η αποστολή του φιλολόγου είναι αιώνια. Τούτη είναι η αντινομία της φιλολογίας: ο άνθρωπος κατανοεί πραγματικά την αρχαιότητα μόνο μέσω του παρόντος του – θα έπρεπε άραγε να κατανοεί και το παρόν του μέσα από την αρχαιότητα; Ακόμα καλύτερα: ο άνθρωπος διερμηνεύει την αρχαιότητα μέσα από τα προσωπικά βιώματά του, και -αντιστρόφως- ταξινομεί και αξιολογεί τις εμπειρίες του μέσα από αυτά που απέκτησε από την αρχαιότητα.
